![[Rozmiar: 17672 bajtów]](imagi2/sap.jpg "S.A. Poniatowski")
Strona powitalna » Dział: historia bibliotek » Biblioteka Stanisława A. Poniatowskiego
Stanisław August Poniatowski
Założenie biblioteki
Budynki biblioteczne
Księgozbiór
Bibliotekarze
Losy biblioteki po upadku Rzeczypospolitej
Archiwum Stanisława Augusta
Literatura
Był człowiekiem wykształconym, mecenasem i kolekcjonerem. Obrany w 1764 r. królem Polski dzięki poparciu Rosji, dążył do przeprowadzenia w Rzeczypospolitej reform politycznych, gospodarczych, wojskowych i kulturalnych. Współpracował ze stronnictwem patriotyczno-reformatorskim, był jednym z autorów Konstytucji 3 Maja. Przyczynił się do rozwoju nauki i szkolnictwa, literatury i teatru, architektury i malarstwa - z jego inicjatywą związane były np. :
Król był kolekcjonerem o szerokich zainteresowaniach - zbierał obrazy (jego galeria liczyła 2300 obrazów), ryciny (Gabinet Rycin liczył ponad 25 000 rycin), monety i medale (ponad 54 000 sztuk), przyrządy astronomiczne i meteorologiczne.
Postawa Stanisława Augusta, jego szerokie zainteresowanie sztuką, połączone z dogłębną znajomością jej prądów i stylów oraz mecenat artystyczny, zapewniły mu uznanie zarówno w ówczesnym świecie naukowym jak i dziś.
Brak dziedziczności tronu w Polsce uniemożliwił zgromadzenie na Zamku Warszawskim księgozbioru o charakterze rodowym - każdy wybierany król posiadał prywatną bibliotekę.
Zaczątek stanisławowskiej biblioteki zamkowej stanowił z pewnością osobisty księgozbiór króla. Do głównych przyczyn, dla których Stanisław August założył bibliotekę na zamku, należała chęć zaspokojenia potrzeb intelektualnych i artystycznych zarówno własnych, jak i społeczeństwa, a także stworzenie warsztatu pracy dla uczonych oraz pomocy w mądrym sprawowaniu władzy i przeprowadzaniu reform.
Formy nabywania książek:
Do sprawy zakupu książek przywiązywał dużą wagę, często osobiście kierował zakupami (Arct 1983, s.19). Potrafił docenić pracę księgarzy, np. paryski księgarz P.P. Piernes za dokładnie sporządzony spis cennych dzieł, został nagrodzony złotym medalem „Merentibus” (Biblioteka 1988).
Biblioteka Królewska zajmowała dwa pomieszczenia zamkowe, do których przylegał pokój bibliotekarza. Szybki wzrost księgozbioru i waga, jaką król przywiązywał do roli biblioteki sprawiły, że zdecydował on o wybudowaniu nowego budynku bibliotecznego. Bibliotekę zaprojektował architekt królewski, Włoch z pochodzenia, Dominik Merlini. Plan biblioteki stanowił wydłużony prostokąt. Na północ wychodziło 15 okien, mury wieńczyła attyka, a na dachu mieścił się taras widokowy. Prace budowlane trwały od 1779 do 1783 r.
Biblioteka Stanisława Augusta, z jednym wąskim podłużnym pomieszczeniem o wymiarach 56 x 9 m, w stylu klasycystycznym, była bogato zdobiona medalionami, płaskorzeźbami, wnękami i kominkami z białego marmuru. Oprócz biblioteki zamkowej, którą król nazywał "Ma grande bibliotheque du Chateau", posiadał też księgozbiór podręczny w swoim gabinecie oraz odrębne biblioteki w Łazienkach i w Kozienicach (349 tomów, w większości literatura piękna: poezja, opisy podróży, romanse i powieści). (Łaskarzewska)
Przeniesione w 1783 r. do nowego pomieszczenia zbiory liczyły ok. 7,5 tysiąca woluminów, podczas gdy jeszcze w roku 1778 odnotowano tylko 5 tysięcy. Kolekcję powiększały dary, zakupy, stałe prenumeraty. W 1793 r. zgromadzonych było już około 13 tysięcy woluminów, zaś w końcowym okresie warszawskim biblioteki, a więc w latach 1795-1798, jej księgozbiór szacowano na 15-20 tysięcy woluminów.
W większości były to książki obcojęzyczne (książki polskie stanowiły zaledwie dwunastą część). Biblioteka miała charakter uniwersalny, dominowały w niej jednak trzy dyscypliny, którymi król interesował się najbardziej: filozofia, literatura piękna, historia. Dział filozofii reprezentowany był przez liczne dzieła:
Literatura piękna była reprezentowana w bibliotece przez wiele utworów zaliczanych do klasyki światowej. Znajdowały się w niej m.in.:
Najobszerniejszy dział stanowiły książki historyczne m.in.
Król był czytelnikiem literatury pamiętnikarskiej. Posiadał m.in. 36-tomowe Pamiętniki sekretne Ludwika Bacheumonta. Dzieła polskie reprezentowane były w bibliotece przez edycje:
Książki posiadały stylowe oprawy introligatorskie, wykonane ze skór farbowanych na brązowo, czerwono lub zielono, ozdobione koronkowymi ramkami tłoczonymi złotem z centralnie umieszczonym herbem królewskim, będącym jednocześnie superekslibrisem.
Po przeniesieniu książek do nowego budynku Stanisław August pragnął otworzyć bibliotekę dla publiczności, ale kontrargumenty przedstawione przez bibliotekarza Marka Ludwika Reverdila w obszernym memoriale (1785 r.) o warunkach, jakie powinna spełniać biblioteka publiczna, przekonały króla do wstrzymania się z decyzją oficjalnej zmiany biblioteki na publiczną. (Biblioteka 1988).
Pierwszym bibliotekarzem Stanisława Augusta był Francuz Józef Duhamel. Pełnił swoją funkcję przez dwa lata. Jego miejsce zajął Marek Ludwik Reverdil. Był człowiekiem nieco opieszałym i leniwym - dopiero po siedemnastu latach pracy, po licznych prośbach i napomnieniach, sporządził katalog biblioteki. Co więcej, aby uniknąć dodatkowych obowiązków, wyperswadował królowi zamiar publicznego udostępnienia biblioteki. Ponieważ Reverdil był lubiany przez króla, pełnił swoją funkcję aż do śmierci do 1790 r.
Następnie na stanowisko bibliotekarza został przyjęty Jan Chrzciciel Albertrandi - historyk, numizmatyk, współzałożyciel "Monitora" oraz "Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych" oraz współtwórca i pierwszy prezes Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. (Arct 1983) W ciągu kilku lat sporządził szczegółowy katalog biblioteczny. Księgozbiór królewski został sklasyfikowany w 10 „przedziałach”, z których każdy spisano w odrębnym tomie. Były to następujące działy:
Niedawno, podczas prac nad rejestracją księgozbioru królewskiego w Bibliotece Narodowej w Kijowie, wśród zachowanych rękopisów biblioteki odkryto jeszcze dwa katalogi zatytułowane Specimen catalogi Biblithecae Regis Poloniae. Niestety nie udało się ustalić ich autorstwa; wiadomo tylko, że powstały one w 1769 i 1777 r. Są więc wcześniejsze niż uznany dotąd za pierwszy katalog Reverdila. W katalogu z 1769 r. znajdują się uwagi Stanisława Augusta, odnoszące się do poprawności zawartych w nim opisów. Oznacza to, że król osobiście nadzorował prace związane z inwentaryzowaniem zbiorów, włączał się w proces gromadzenia i powstawania kolekcji bibliotecznej. (Łaskarzewska)
W 1795 r. król opuścił Warszawę i udał się na rozkaz carycy Katarzyny na zesłanie do Grodna. Biblioteka pozostała na Zamku Warszawskim pod opieką J. Albertrandiego. Po śmierci króla biblioteka przeszła w posiadanie głównego spadkobiercy - księcia Józefa Poniatowskiego, który postanowił sprzedać zbiory. Księgozbiór wraz z instrumentami astronomicznymi, matematycznymi, medalami, minerałami oraz zabytkami starożytnymi nabył Tadeusz Czacki. (Hofman 2004) Materiały te przekazał Liceum Krzemienieckiemu, przy którym utworzono bibliotekę. Po powstaniu listopadowym, na skutek decyzji cara Mikołaja I, Liceum Krzemienieckie zostało zamknięte, a bibliotekę wywieziono do Kijowa, gdzie stała się ona zalążkiem Biblioteki Uniwersytetu Kijowskiego. Trafiło tam też wyposażenie gabinetów specjalistycznych, nawet ogród botaniczny. Wykopano roślinki, które rosną do dzisiaj w jarze pod wzgórzem uniwersyteckim . (Hofman 2004)
Polska nie zapomniała jednak o swym dziedzictwie narodowym. Tuż po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. wystąpiono, w ramach pertraktacji związanych z realizacją traktatu ryskiego, do rządów Rosji i Ukrainy o zwrot polskiego mienia. Żądania te stanowczo zostały odrzucone. Co więcej, w okresie międzywojennym biblioteka królewska, przechowywana w magazynach Centralnej Biblioteki Naukowej Akademii Nauk Ukrainy, była niedostępna dla polskich badaczy.
Dopiero w 1992 r. podpisano umowę o współpracy między Centralną Biblioteką Naukową w Kijowie i Biblioteką Narodową w Warszawie. Ze strony polskiej koordynację prac dokumentacyjnych powierzono Pracowni Dokumentacji Księgozbiorów Historycznych w Bibliotece Narodowej. Pracownia rozpoczęła ewidencję księgozbioru królewskiego, zwanego "Regią" w Kijowie. Prace katalogowe zakończono w 1996 r., a ich rezultatem jest komputerowa baza z katalogiem „Regii” dostępna w Warszawie (Biblioteka Narodowa i Biblioteka Zamku Królewskiego) oraz w Kijowie (Biblioteka Narodowa Ukrainy) (Łaskarzewska 1997).
Stanisław August bardzo dbał o staranne gromadzenie dokumentacji swojej pracy urzędowej. Wprowadził zwyczaj stenografowania (zapisywania) swoich rozmów z wysoko postawionymi gośćmi. Stworzyło to wszystko nadzwyczaj bogatą dokumentację całego panowania Stanisława Augusta. Tak powstałym archiwum znajdującym się na Zamku Królewskim w Warszawie opiekował się Christian Wilhelm Friese, a po nim, od połowy 1794 r., biskup Jan Albertrandii. Pod koniec Rzeczypospolitej archiwum Stanisława Augusta składało się z około tysiąca oprawnych ksiąg, wiązek papierów, rozmaitych paczek itp. Po wyjeździe Stanisława Augusta w styczniu 1795 roku archiwum uległo podziałowi:
Zobacz inne biblioteki polskie:
Biblioteka w Mogile
}{ Biblioteka w Tyńcu }{ Biblioteka Załuskich}{ Biblioteki XVII wieku w Polsce}
Strony internetowe
Tekst opracowały: Agnieszka Kania i Monika Bryzek. Stronę wykonała Anna Brzezińska pod kierunkiem S. Skórki.
Wirtualna Historia Książki i Bibliotek, Kraków 2006
Statystyka