Już Egipcjanie utrwalali swe myśli na skórze, najstarsze zabytki pochodzą z 2000 r. p. Chr., także Żydzi, Persowie i Grecy znali i używali oczyszczonej z włosia skóry zwierzęcej jako materiału pisarskiego. Dopiero w okresie hellenistycznym, ok. III/II w. p.Chr. udoskonalono proces tworzenia skórzanego materiału do pisania, początkowo na wybrzeżu Azji Mniejszej, a zdaniem rzymskiego uczonego z I w. p.Chr. - Warrona, w Pergamonie. Dzięki Herodotowi wiemy, że Grecy jońscy nazywali "książki" pisane na skórze diphterai (grec. "skóra"), nazwa "pergamin" przyjęła się dopiero ok. IV w. n.e. Rzymianie "skórzane" strony nazywali membrana. Popularność skóry jako podkładu piśmienniczego wiąże się prawdopodobnie ze współzawodnictwem, jakie istniało między królami Egiptu i Pergamonu, dotyczące rozwoju dwu "konkurencyjnych" bibliotek starożytności. Ptolemeusz wstrzymał eksport papirusu dla biblioteki Attalidów (Pergameńskiej), co miało zahamować jej rozwój. To jednak nie przyniosło mu oczekiwanych rezultatów, gdyż pergameńczycy importowany papirus zastąpili materiałem własnej produkcji - skórą, specjalnie przygotowaną i poddaną obróbce technicznej.
Pergamon powstał w 283 r. p.Chr. i już za czasów Attalosa I (241-197 r. p.Chr.) istniała tam biblioteka, ale dopiero syn wspomnianego już Eumenesa II zbudował mury biblioteki, którą stanowiła czytelnia, sala kolumnowa z posągiem bogini oraz przyległe trzy sale magazynowe z regałami zapełnionymi zwojami. Według Atenajosa i Dionizego z Halikarnasu zbiory były skatalogowane w tzw. Pinakes (prawdopodobnie wzorowanych na aleksandryjskich). Pergamon był prężnie rozwijającym się ośrodkiem naukowym, uczeni pergameńscy nawiązywali do filozofii stoickiej. Dzięki wytrwałej akcji biblioteka zgromadziła do czasów Cezara około 200 tysięcy ksiąg.
Rys. 1. Naciąganie pergaminu za pomocą pumeksu
Pergamin wyrabiano ze wszystkich rodzajów skór, ale najczęściej
używano skór cielęcych, owczych i kozich.
Skórę moczono przez kilka
dni w wodzie wapiennej i usuwano sierść przez zeskrobywanie ostrym narzędziem ,
następnie znowu moczono, garbowano substancją roślinną i suszono na drewnianych
ramach. Po tych zabiegach, na koniec, żeby skóra była gładka, skrobało się ją
ciężkim nożem, a następnie pocierano
pumeksem (Rys. 1), zaś w okresie późniejszym wybielano, posypując warstwą sproszkowanej
kredy (blichowanie). I tym sposobem skóra stawała się miękka, elastyczna i
biała. Tak przygotowaną skórę zaczęto nazywać pergaminem, był to
materiał najtrwalszy ze wszystkich dotychczas wynalezionych. Miał on dużo
większe zalety od papirusu, przede wszystkim był trwalszy, gładszy i jaśniejszy,
a co najważniejsze do pisania i iluminowania nadawały się obie karty. Początkowo
używano go w formie zwoju, to właśnie stało się przyczyną jego początkowo małej
popularności, zwój papirusowy mógł być o wiele dłuższy od pergaminowego, gdyż
ten drugi był ograniczony wielkością skóry. Pergamin zyskał popularność dopiero
gdy przyjął postać kodeksu. Można go było
łatwiej składać i nie łamał się przy zszywaniu. Do małych modlitewników,
podróżnych Biblii używano cienkiego jak bibułka welinu, który był
wyrabiany ze skórek embrionów lub świeżo urodzonych jagniąt (charta non nata,
virginea).
Początkowo wyrobem pergaminu zajmowały się głównie klasztory. Natomiast od XII wieku, w miarę powstawania miast - zawodowi pergaminiści (pergaminarii, pergamentarii, membranarii), którzy byli związani z malarskim bractwem cechowym Św. Łukasza (w Krakowie istnieli już w 1396 r.).
- Rozróżniano dwa gatunki:
- p o ł u d n i o w y (włoski, charta italica)
- p ó ł n o c n y (niemiecki, charta theutonika)
Południowy wyrabiany był we Włoszech, Hiszpanii i płd.
Francji z delikatnej skóry, cieńszej, dokładnie wyprawionej i wygładzonej tylko
z jednej strony, druga strona pozostawała chropowata i żółta.
Pergamin
północny pochodził z płn. Francji, Niemiec, Polski i Węgier, był o wiele
grubszy od poprzedniego i wyprawiano go z obu stron jednakowo. We wczesnym
średniowieczu używano do wyjątkowo cennych ksiąg pergaminu barwionego zwykle
purpurą, na którym pisano złotą lub srebrną farbą. Na pergaminie pisano
początkowo trzciną, a około V w. n.e. piórami ptaków, najczęściej
gęsimi były one specjalnie przygotowane, czyli ścięte i rozszczepione na
końcu. Ważną zaletą pergaminu była możliwość usuwania z niego pisma i ponownego
wpisania nowego tekstu - takie rękopisy nazywa się palimpsestami (na
nowo wygładzony). Z racji wysokiej ceny, w średniowieczu często stosowano taki
proceder. Inną zaletą pergaminu była ogólna dostępność materiału potrzebnego do
jego wykonania.
Na początku używano go do pisania listów, dokumentów i notatek, z czasem doceniono wartość pergaminu i użyto go do ksiąg, upłynęły jednak trzy wieki zanim w pełni wyparł on "egipskiego konkurenta".
Odkrycia
- DURA EUROPOS
- Najstarsze dokumenty pergaminowe znalezione w 1923 r. w Dura Europos nad Eufratem w Mezopotamii, stwierdzały istnienie pergaminu jeszcze przed rządami Eumenesa II(197-159 r. p.Chr.). Odkryto tam m.in. fragment zwoju (22,5 x 55,5 cm), zawierającego informacje o transakcji sprzedaży ziemi pewnego Filipa syna Amynandra.
- QUMRAN
- W 1947 r. w okolicach Morza Martwego beduiński pasterz z plemienia Ta'mise szukając w górach zaginionego zwierzęcia trafił do groty (w okolicach Qumran), gdzie znajdowały się gliniane dzbany z rękopisami hebrajskimi i aramejskimi, w większości ze skóry, pochodzące z okresów IV, II i I w. p.Chr. Zawierały one teksty biblijne i komentarze. Więcej na temat Qumran >>>
- NAD RZEKĄ DIALA
- W r. 1909 pasterz kurdyjski znalazł w górskiej jaskini nad rzeką Diala (niedaleko od granicy tureckiej) zapieczętowany dzban kamienny, a w nim dokumenty z okresu 88 - 22 roku p.Chr. Wykonane były ze skóry nie najlepiej wyprawionej więc trudno nazwać je pergaminem
- OKSYRYNCHOS
- Angielscy archeolodzy znaleźli w egipskim mieście Oksyrynchos strzęp pergaminu (8,6 x 3 cm) pochodzący z łacińskiego dzieła historycznego datowanego na ok. II w. p.Chr.
Najstarsze zachowane kodeksy pochodzą z IV w. n.e. i są to Codex Vaticanus, Sinaitius, Alexandrinus. Dopiero w VII w. zaczęły używać pergaminu kancelarie, w X w. - kuria papieska.
Historia
papirusu | Historia
papieru | Biblioteka w Pergamonie
| Strona
powitalna | Odkrycia w
Qumran