Strona powitalna >> Historia pisma >> Pismo Inków i Indian Północno - Amerykańskich
Krótka historia Inków | Kronika Inca Garcillaso de la Vega | Quipu | Inne zapisy | Ciekawostki | Piktogramy | Wampumy | Totemy | Pismo czirokezów |
Władza Inków sięgała od Peru przez Boliwię do Chile. Ich stolicą było Cuzco. Na czele imperium stał najwyższy władca, syn słońca i boski namiestnik boga słońca na Ziemi. Inkowie osiedlili się w Cuzco w XIII w. Według późniejszej tradycji uczynili to na rozkaz boga słońca - Inti, ponieważ był to środek świata. Wkrótce zaczęli podbijać sąsiednie osady i ściągać daniny od ich mieszkańców. W roku 1438 pierwszy wielki przywódca Inków - Pachacuti odebrał tron swojemu bratu. On i jego następca - Topa stworzyli imperium dzięki podbojom i ustanowili silną, scentralizowaną władzę. Przebudowali Cuzco tak, że ulice układały się w kształt gigantycznego zwierzęcia, którego głową była wielka cytadela Sacsahuman. Kiedy zjawił się w 1532 r. Francisco Pizarro w państwie wrzała właśnie wojna między rywalizującymi ze sobą stronnictwami. Pizarro wykorzystał tę sytuację. Pojmał Atahualpę, panującego Sapa Inkę, odebrał mu cały majątek w złocie i oskarżył go o zdradę, kazirodztwo oraz oddawanie czci bożkom. Potem skazał go na śmierć. Na miejsce Atahualpy wprowadzono nowego władcę, całkowicie podporządkowanego Hiszpanom. Jednak Inkowie nadal wadzili się i wojowali między sobą, dlatego hiszpańskie panowanie nie było poważnie zagrożone. Ostatni Sapa Inka - Tupac Amaru został schwytany i stracony w roku 1572.
"Quipu - system zapisu danych quipu znaczy wiązać węzły i węzeł, a przyjęło się również znaczenie rachunku, bo węzły pozwalały zliczyć każdą rzecz. Indianie sporządzili nici różnobarwne, jedne były w jednym tylko kolorze, drugie w dwóch, trzecie w trzech, a jeszcze inne w większej palecie barw, ponieważ kolory proste i mieszane wszystkie znaczyły każdy co innego. Sznurki były skręcone z trzech czy czterech pasm i grube jak żelazne wrzeciono, a długie na trzy ćwierci vary: Nawlekali je na inny sznurek kolejno po porządku wzdłuż jego długości niczym frędzle. Po kolorach wnioskowali, co zawierał każdy sznurek, na przykład złoto zaznaczali żółtym, srebro srebrnym, a wojowników czerwonym. takie węzły czyli Quipu, mieli pod opieką osobni Indianie nazywani Quipu camayu, co znaczy odpowiedzialny za rachunki"
fragment XVI - wiecznej kroniki Inca Garcilaso de la Vega
Tak oto o quipu czyli o systemie zapisu liczb i mnemotechnicznego utrwalania innych danych za pomocą węzłów wiązanych na różnokolorowych sznurkach - pisał metyski kronikarz, Inca Garcilaso de la Vega, który był po kądzieli potomkiem inkaskich władców.
Wbrew ogólnie utartym przekonaniom, Inkowie nie byli wynalazcami quipu. Znane już były one kilkaset lat wcześniej w okresie tzw. Horyzontu Średniego (ok. 600 - 1000 r. n.e.) nie były jednak aż tak rozbudowane.
Typowe inkaskie quipu wykonywano z wełny lub bawełny. Składało się ono zazwyczaj ze sznura głównego, którego długość wahać się mogła od kilku do ponad dwóch metrów nieco cieńszych, jedno lub wielobarwnych sznurów "rachunkowych", których długość wahała się od około 20 do około 50 cm i węzłów oznaczających liczby.
Do zapisu używano systemu dziesiętnego. Jedności umieszczano niżej, u dołu "sznura rachunkowego" lub "sumującego" . Wyżej umieszczano dziesiątki, potem setki itd. . Najwyższy rząd wielkości umieszczony był najbliżej sznura głównego.
Jeden pojedynczy węzeł oznaczał "1" na pozycji jedności, "10" na pozycji dziesiątek, "100" na pozycji setek itd., zaś brak węzła na danej pozycji oznaczał "0".
Quipu
Największą liczbą zanotowaną na jednym sznurku (z opublikowanych dotychczas quipu) jest 97357. W okresie przedhiszpańskim quipu służyły przede wszystkim do prowadzenia działalności "statystyczno - rachunkowej" na całym obszarze państwa Inków. Potrzeba powstania tego typu zapisu jest łatwa do odgadnięcia. Około 1525 roku państwo Inków liczyło co najmniej 1 mln km2 powierzchni i około 10-14 milionów mieszkańców. Ponad 90% z nich stanowili nie - Inkowie, tylko ludzie wchłonięci na przestrzeni 80 - 100 lat przez błyskawicznie ekspandujące państwo inkaskie. Biorąc pod uwagę, że podstawowym świadczeniem poddanych na rzecz państwa była tzw. mit'a, czyli praca obowiązkowa, staje się oczywiste, dlaczego zaraz po opanowaniu terenu wkraczali inkascy rachmistrze - quipucamayoc, których zadaniem było skrupulatne odnotowywanie na quipu wszelkich zasobów imperium (zwłaszcza ludzkich). Same quipu służyły jedynie do zapisywania danych operacji obliczeniowych dokonywanych za pomocą liczenia "kamyczków" układanych na ziemi lub na specjalnych tablicach, zwanych yupana. Jednym z największych problemów związanych z zapisem informacji za pomocą supełków wiązanych na sznurkach quipu jest kwestia pojawiania się na nich danych innych niż ilościowe. Obecny stan wiedzy nie pozwala na jednoznaczne rozwikłanie tej kwestii.
Pewien kronikarz Sarmiento de Gamboa twierdził, że w pobliżu świątyni Słońca w Cuzco znajdował się budynek stanowiący coś w rodzaju archiwum państwowego - na przechowywanych tam kunsztownie wykonanych gobelinach, rozpiętych na złotych ramach, utrwalono najdonioślejsze wydarzenia w dziejach Tawantinsuyu. Prawo wstępu do tej budowli przysługiwało tylko Ince i kilku jego wybranym dziejopisom. Nie tak dawno kilku badaczy oznajmiło, że udało się im rozszyfrować "napisy" utrwalone jako ornamenty (a więc w rzeczywistości znaki) na strojach. Wydaje się więc, że również mieli pismo piktograficzne, którego znajomość stanowiła jednak przywilej klasowy, zastrzeżony dla Inki i kilku najbliższych jego współpracowników, zapewne blisko z nim spokrewnionych. Niektórzy badacze twirdzą, że Inkowie, członkowie ayllu królewskiego, nie mówili między sobą po kiczuańsku tylko jakimś innym starym językiem.
Państwową religią imperium był kult słońca. Machu Picchu, leżące na wysokim samotnym szczycie w Andach, było jednym z miast obrzędowych, w których Dziewice Słońca sprawowały opiekę nad świątynią. Bogom składano w ofierze ludzi i zwierzęta. Mogło tam żyć około 1500 ludzi. Odkryte w tym miejscu szkielety sugerują, że stosunek liczby kobiet do mężczyzn wynosił 10:1. Zasadniczym warunkiem sprawnego zarządzania imperium była sieć dobrych, brukowanych dróg, których łączna długość w okresie rozkwitu państwa wynosiła 40 tysięcy kilometrów. Sama trasa nadbrzeżna miała długość 3600 kilometrów. Wszystkie drogi prowadziły do Cuzco, stolicy imperium. Stąd król Słońce słał sztafety posłańców (chasqui) do najdalszych placówek. Sztafeta przemierzała prawie 320 kilometrów dziennie, a posłańcy przekazywali sobie pałeczkę w rozmieszczonych na trasie oberżach (tambo).Pałeczką tą było quipu. Drogi te zostały wykorzystane do podboju Inków. Część tych dróg zachowała się do dzisiaj.
Indianie północno - amerykańscy stosowali pismo zwane piktogramem. Było to pismo obrazkowe. Z czasem obrazki zamiast przedstawiać pojedyncze rzeczy, odnosiły się do części słów, sylab lub głosek.
Piktogram stworzony przez Delawerów
Na południe od Irokezów teren zamieszkiwali Delawarowie. Byli oni jednym z pierwszych ludów którzy opracowali pismo obrazkowe czyli tzw. piktogram. Takim właśnie pismem napisana została Walam Olum (Czerwona kronika), w której utrwalono główne algonkińskie legendy od stworzenia świata, poprzez legendy dotyczące potopu, aż po przybycie Indian nad rzekę Delaware. W kronice, sporządzonej czerwoną farbą na korze, znajdują się 284 znaki. Walam Olum po raz pierwszy został wydany drukiem w 1836 roku przez Francuza - Rafineque.
Irokezi posługiwali się wampumami . Pasy wampumowe spełniały różne role. Między innymi były ozdobą stroju, służyły też jako środek płatniczy, ale przede wszystkim odnotowywano na nich różne wiadomości. Takie wampumy np. w plemionach irokeskich, przekazywano plemieniu, dla którego wiadomość była przeznaczona, za pośrednictwem posłańców. Dalszy rozwój zapisów wampumowych mógłby zapewne doprowadzić do powstania u tych Indian prawdziwego pisma. Przez długi czas tylko na wampumach zawierane były umowy między indianami, a białymi. Zachował się między innymi wampum z zapisanym układem o "wieczystej przyjaźni", zawartego przez Penna z Delawerami. Na tym wampumie znajduje się Indianin i biały trzymający się za ręce. Wampumy służyły też do utrwalania ważniejszych wydarzeń.
Wampum
Słupy totemowe rzeźbiono dla różnych celów. Podstawowym oczywiście było utrwalenie pamięci o zmarłym jednak nie tylko po to były stawiane. Niektóre miały charakter heraldyczny, przedstawiając barwną opowieść o historii i powstaniu danej rodziny lub klanu. Czasem opisywały ważne zdarzenia historyczne.
Totem. Ilustracja ze strony: http://edwina.cprost.sfu.ca/~cybervil/native.html
Czirokezi , przez długi czas nie mieli pisma. Autorem czirokeskiego pisma był Sekwoja. Stworzył pismo ponieważ sądził, że jesli ich naród będzie miał pismo i jego rodacy nie będą analfabetami wówczas nie zginą .
Alfabet czirokeski stworzony przez Sekwoję
Wielka historia świata 1350-1492, tom X. Kraków 2002.PINNEX.
Miloslav Sting: Indianie bez tomahawków. Katowice 1987. Wydawnictwo "Śląsk".
Cuda świata. Warszawa 1992. Oficyna Wydawnicza Multico.