Pierwowzorem kodeksu były wiązki tabliczek drewnianych zwanych przez Rzymian caudex (kloc drzewny). Zamiast zwijać kartkę wystarczało ją przełamać i złożyć. Kilka lub kilkanaście takich przełamanych kart poskładanych jedna w drugą tworzyło pierwsze kodeksy. Zszywano je jeszcze aby się nie rozsypały. Jednak im więcej arkuszy wchodziło w skład kodeksu tym trudniej było go zamknąć. Początkowo do takich kodeksów stosowano papirus, okazało się jednak, że karta papirusowa była zbyt cienka i giętka, a przez to narażona na zniszczenie. Zaczęto więc stosować pergamin, który jak się okazało był odpowiedniejszym materiałem dla takiej formy książki.

W drugiej połowie I w. n.e. kodeks stał się ważnym elementem rozpowszechniania literatury wśród biedniejszej warstwy społeczeństwa, podczas gdy zwój papirusowy był nadal faworyzowany przez zamożnych kolekcjonerów. W V w. p.n.e. kodeks zyskał przwagę nad zwojem. Zdecydowały o tym: niska cena i poręczność kodeksu. Najpierw wykorzystywali go prawnicy w codziennej pracy, potem stał się głównym nośnikiem literatury chrześcijańskiej. Zwój stosowano jeszcze w IV w. n.e. utrwalając na nim głównie literaturę świecką.

Najstarsze kodeksy pergaminowe jakie przetrwały do naszych czasów pochodzą z IV w. n.e. Kodeksy dzieliły się na jednoskładkowe i wieloskładkowe. Jednoskładkowe, gdy jedną kartę wkładano w drugą, wieloskładkowe, tzn. całość kodeksu dzielono na szereg składek złożonych z dwóch lub więcej kart. Kodeksy jednoskładkowe były mniej poręczne od wieloskładkowych, przy większej liczbie kart nie zamykały się, a karty zewnętrzne musiały być szersze niż wewnętrzne aby zachować równy brzeg. Taką budowę posiada większość koptyjskich i greckich kodeksów papirusowych.

W pierwszych kodeksach stosunek szerokości karty do jej wysokości wynosił 1:1 (czyli strona była kwadratowa), od V w. przeważa stosunek 2:3 (np. kodeks Menandra)

Zabytki

Kodeksy papirusowe

W Bibliotece Bodmera w Genewie zachowała się m.in. Ewangelia św.św. Łukasza i Jana pochodząca z ok. II w. n.e. składała się prawdopodobnie ze 144 stron czyli 72 arkuszy włożonych jeden w drugi. Innym przykładem rękopisu jednoskładkowego jest komedia antyczna Dyskolos Menandra oraz fragmenty Illiady z ok. 300 r. n.e. przechowywane w Pierpont Morgan Library w Nowym Jorku.
Pomysłowością popisał się starożytny pisarz z IV w. n.e., który do zapisu pokwitowań użył kodeksu zrobionego z kart pociętego zwoju, sklejonych stroną zapisaną do siebie. Rekopis ten odnaleziono w Achnim (starożytne Panapolis).

Dział: historia książki | Bizancjum | Książka w Polsce | Grecja | Rzym | Papirus | Papier | Pergamin