Historia bibliotek |Biblioteka w Pergamonie | Biblioteki średniowieczne

Wirtualna wycieczka po Wielkiej Bibliotece

Pierwsze biblioteki greckie

Nie jest wykluczone, że już w pierwszym okresie rozwoju książki, kiedy nie posiadała ona cech publikacji w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, powstawały niewielkie księgozbiory książek niezbędne dla nauczycieli i uczniów. Źródła historyczne nie przekazały nam jednak żadnej wiadomości o takich bibliotekach. Według tradycji dwaj tyrani greccy - Pizystrat i Polykrates - zbierali książki. Na dworze Pizystratydów istniała zapewne atmosfera ułatwiająca powstanie księgozbioru nadwornego. Pizystratowi często też przypisywano w starożytności wyznaczanie komisji, która miała zająć się zebraniem i zredagowaniem poematów "Iliady" i "Odysei". Jeżeliby istotnie Pizystrat czy jego syn Hipparch kazali rapsodom podczas Panatenajów, święta ku czci bogini Ateny, recytować po kolei poematy Homera, to musieli sami posiadać dobre egzemplarze wszystkich eposów jak również ustalić w sposób miarodajny ich wybór oraz kolejność i tak ustalony kanon pism homeryckich przechowywać w jakimś miejscu. Jeżeli na dwór Pizystratydów, ściągali poeci m. in. Simonides Starszy i Anakreon z Argolidy, to ich pobyt w Atenach musiał pozostawić ślad w postaci egzemplarzy utworów lirycznych w księgozbiorze. Istnienie biblioteki Pizystrata potwierdzał także pisarz rzymski Aulus Gellius, żyjący w drugiej poł. II w. n. e., oraz Izydor z Sewilli na przełomie VI/VII w. Ich świadectwa opierają się najprawdopodobniej na zaginionym dziele uczonego rzymskiego - Warrona z I w. p. n. e. pt. "De bibliothecis".

Pewniejsze informacje posiadamy, jeśli chodzi o historię książek w V i VI w. p. n. e., wpływ na to miał świetny rozwój dramatu (Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystofanes), prozy historycznej (Herodot, Tucydydes, Ksenofont), filozofii (Platon i Arystoteles) i wymowy (Demostenes). Przedstawienia sztuk teatralnych, które stanowią najwyższe osiągnięcia w literaturze światowej, działalność szkół filozoficznych, występy sofistów - wszystko to tworzyło odpowiednie warunki, aby zrodzić zainteresowania literackie i naukowe znajdujące swój wyraz także w stosunku do książki. Książki zbierali sofiści i ich uczniowie, podręczny księgozbiór posiadał każdy nauczyciel w szkole. Także twórczość poetycka wymagała czasem bogatej biblioteki, jak również odpowiedniego aparatu pomocniczego potrzebnego przy prowadzeniu jakiejkolwiek pracy naukowej.

Do góry

Biblioteki szkół akademickich

Wielkie księgozbiory posiadały także szkoły wyższe. Rozległość studiów naukowych prowadzonych przez Platona oraz jego towarzyszy i uczniów musiała się oprzeć o bogaty warsztat naukowy. Nie zachowały się jednak żadne świadectwa źródłowe, które by potwierdzały istnienie takiej biblioteki. Wiemy natomiast, że sam twórca Akademii, Platon był zamiłowany w książkach. Nabył on za wysoką cenę m. in. księgi zawierające naukę Pitagorasa, komedie Safrona i Epicharma (poetów sycylijskich). Często również zwracał się do swoich przyjaciół z prośbą, aby przywozili mu z podróży poszukiwane przez niego dzieła. Sama analiza stylu dialogów platońskich, ukształtowanego pod wpływem wielu poetów, a także liczne sądy natury etycznej wystarcząss aby stwierdzić, że Platon musiał korzystać w swej pracy z wielkiego księgozbioru.

Również uczniowie wraz z zainteresowaniem do studiów naukowych wynosili z niej także zainteresowanie książką. O niektórych z nich podają źródła, że po powrocie do ojczyzny zakładali bibliotekę np. Klearch z Heraklei w Poncie.

Konieczność korzystania z wielkiego zasobu książek stała się jeszcze bardziej widoczna w szkole filozoficznej Arystotelesa. Ten wielki myśliciel przygotował olbrzymi materiał jako podstawę do wykładów. Arystoteles jest uważany za pierwszego zbieracza książek. Po jego śmierci biblioteką opiekował się jego uczeń i następca na stanowisku kierownika szkoły - filozofa Teofrasta. Później przeszła w ręce filozofa Neleusa ze Skepsis w Troadzie. Wówczas został przerwany związek biblioteki ze szkołą, ponieważ kierownikiem szkoły został nie Neleus, lecz Straton z Lampsaku. Książki nie wróciły już do Liceum lecz zostały rozproszone. Część znalazła się w Aleksandrii, zakupiona przez króla egipskiego Ptolemeusza Filadelfa, część Neleus zabrał ze sobą do Troady, zaniedbana przez spadkobierców, stała się własnością bogatego kupca Apellikona z Teos. W 86 r. p. n. e. po zdobyciu Aten teksty Arystotelesa wraz z biblioteką Apellikona zostały wywiezione jako zdobycz wojenna przez wodza rzymskiego Sullę. Odkryta później przez gramatyka greckiego Tyraniona w majątku Sulli, została przekazana szkole perypatetycznej w Atenach.

Do góry

Biblioteka Muzeum w Aleksandrii

Uniwersalno-naukowy charakter ateńskiego Liceum znalazł swe uznanie w Aleksandrii, gdzie za radą Demetriusza z Faleronu (namiestnika Aten, który został wypędzony przez Demetriusza Poliorketę) Ptolemeusz I Soter (III w. p. n. e.) założył w Aleksandrii rodzaj instytutu naukowo-badawczego, tzw. MUSEION, w którym uczeni mogli bez przeszkód oddawać się studiom. Dla przeprowadzenia swych badań uczeni mieli otrzymać bogaty księgozbiór zaplanowany przez Demetriusza na 200 tysięcy ksiąg. Myśl jego została urzeczywistniona dopiero przez Ptolemeusza II Filadelfosa doprowadziła do zbudowania znacznie większego warsztatu naukowego.

Król ten postanowił zgromadzić całe piśmiennictwo greckie dostępne za jego czasów. W tym celu wysłał swych agentów do wszystkich zakątków Morza Śródziemnego, do Grecji, na wyspy morza Egejskiego, na Kretę i Cypr, w poszukiwaniu cennych rękopisów. Dla zdobycia ważnych dzieł stosowano także inny sposób, a mianowicie podróżnych z przypływających do Grecji okrętów zobowiązywano do zdeponowania na pewien czas posiadanych książek i dokonywano z nich odpisy (prawo autorskie wówczas jeszcze nie istniało). Znana jest historia rękopisów dzieł Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa będących własnością Aten, które przeżywały kłopoty ekonomiczne, a które za kaucją 15 talentów (była to wysoka suma) pożyczyły Ptolemeuszowi III owe sławne teksty. Ten nie chcąc się rozstać z tak cennym nabytkiem polecił sporządzić piękne kopie i te właśnie odesłał właścicielom. W taki sposób król stracił kaucję wzbogacając jednocześnie swoją bibliotekę.

Dzięki tym wysiłkom zgromadzono w obrębie pałacu królewskiego duże ilości książek w bibliotece zw. BRUCHEION, a nadto założono mniejszą bibliotekę przy świątyni Serapisa - SERAPEION. W bibliotece przy Muzeum znalazła się cała literatura grecka : piękna i naukowa oraz zapewne literatura ludów wschodnich w przekładach greckich, w łącznej ilości 490 tysięcy zwojów. W Serapeionie złożono 42800 zwojów. Z czasem zbiory te powiększano. W roku inwazji Cezara na Egipt (48/47 p.n.e.) biblioteka główna liczyła 700 tys. zwojów a mniejszy jej oddział ok. 43 tys. Księgozbiór Serapeionu był przeznaczony na użytek mieszkańców miasta, natomiast Brucheion stanowił klasyczny warsztat naukowy dla uczonych pracujących nad całością literatury greckiej.

Gromadzone rękopisy układano najczęściej według pochodzenia, potem wedle grup rzeczowych. Chciano teksty zawarte w rękopisach zinwentaryzować i odrzucić pisma fałszywe, a opisać dokładnie autentyczne. Zenodot z Efezu - dyrektor biblioteki, jako pierwszy podjął się krytycznego wydania dzieł ważniejszych autorów w celu ich rozpowszechniania. Z całej literatury zgromadzonej w Muzeum wydzielił teksty z zakresu epiki i liryki. Natomiast jego pomocnicy Aleksander z Pleuronu i Likofron zajęli się opracowaniem tragedii i komedii.

Jednak główną część opracowania zbiorów aleksandryjskich wykonał, uczony - poeta Kallimach z Cyreny, który uporządkował zwoje według działów głównych. Było ich prawdopodobnie dziesięć:

Epos i poezja Dramat Prawo Filozofia Historia Retoryka Medycyna Nauki matematyczne Nauki przyrodnicze Inne

W obrębie działów układał zwoje alfabetycznie według nazw autorów, w przypadku gdy autor pisał tragedie i poezje, porządkował je według gatunków, a dalej już alfabetycznie. Podobny układ zastosował Kallimach w 120 księgach swojej bibliografii zwanej PINAKES (tablice, tj. spisy; pełny tytuł brzmiał: "Tablice, tych wszystkich, którzy wsławili się w jakiejkolwiek dziedzinie literatury") zawarł w sposób systematyczny całą twórczość piśmienniczą od Homera aż po Arystotelesa. Jego bibliografia podzieliła piśmiennictwo na poezję (obejmowała rodzaje , a w ich obrębie gatunki literackie takie jak : epos, elegię, jamb, melikę, tragedię i komedię) i prozę (w skład, której wchodziła : historia, wymowa, filozofia, medycyna i prawo). W obrębie tego układu rzeczowego poszczególni autorzy jak i ich dzieła posiadały układ alfabetyczny. Artykuł o autorze obejmował nie tylko opis jego dzieł, lecz także krótką biografię autora.

Opis bibliograficzny samego dzieła zawierał: tytuł przekazany w rękopisie lub utworzony przez bibliografa, pierwsze słowa tekstu (tzw. incipit), liczbę wierszy, liczbę zwojów, na których tekst był napisany, notatkę, że wiersz był przypisywany różnym autorom, albo że dzieło występuje pod różnymi tytułami, jeżeli zachodziła taka potrzeba.

Tak więc w czasie opracowania bibliograficznego rękopisu uczeni musieli rozwiązać następujące problemy : kto jest autorem, określić tytuł, objętość i autentyczność tekstu oraz czas jego powstania.

Katalog ten nie pozostał bez wpływu na praktykę bibliotek greckich. Zachowane fragmenty katalogów greckich od końca II w. p. n. e. świadczą, że praktyka grecka stosowała przede wszystkim podział piśmiennictwa na dwie wielkie grupy rzeczowe i alfabetyczny układ autorów w obrębie tych grup. Nadto niektóre katalogi podawały ilość zwojów, składających się na dany tekst ; a nawet zaznaczały liczbę zwojów zapisanych na odwrocie. "Pinakes" zaginęły, do czasów obecnych przetrwały jedynie opisy i cytaty, w których jest mowa m.in. o fakcie notowania objętości utworu w wierszach.

Mapa Wschodniego Wybrzeża starożytnej Aleksandrii wg Gerarda Schneppa.
Przedstawia obszar, na którym znajdowała się siedziba królewska, obecnie zatopiona (kolory żółty i czerwony).
Na zatopionej wyspie Antirrhodos stał niegdyś pałac Kleopatry [1]
Lokalizację biblioteki dodał Stanisław Skórka.

Dzieło Kallimacha było uzupełniane w pracach późniejszych uczonych aleksandryjskich przez : Apolloniusa z wyspy Rodos, Eratostenesa, z Cyreny, Arystofanesa z Bizancjum, Apolloniusza Ideografa oraz przez Arystacha z Samotraki.

Lata gdy kierownikiem biblioteki był Arystach, należały do pomyślnych w dziejach biblioteki, ale kiedy ten sławny krytyk aleksandryjski, cieszący się zaufaniem Ptolemeusza VI Filometora, popadł w niełaskę u jego brata, a także i u jego rywala Ptolemeusza VII Fiskona wówczas jego miejsce ok. 145 r. p. n. e. zajął oficer królewski Kydas. Natomiast najlepszy uczeń Arystarcha - Dionizy Tracki (pierwszy gramatyk grecki), przeniósł się na wyspę Rodos. Tam wykładów jego słuchał Tyrannion z Amisos., który później w latach 66-25 p.n.e. przebywał w Rzymie. W ten sposób tradycja szkoły aleksandryjskiej poprzez Rodos dotarła aż do Rzymu.

Muzeum odzyskało charakter instytucji naukowej w latach panowania Ptolemeusza XI Suletesa (81-52 r.). Kierownikiem biblioteki wówczas został uczeń Arystacha - Ammonios. Niestety ten okres ponownego rozwoju biblioteki był bardzo krótki. W czasie wspomnianej inwazji Juliusza Cezara na Egipt (ok. 48/47 p.n.e.) od płonących okrętów egipskich zajął się przypadkowo pałac królewski, a z nim biblioteka. Podobno mimowolni sprawcy zniszczenia starali się zło naprawić, bowiem według świadectwa historyka greckiego Plutarcha, wódz rzymski Antoniusz ofiarował królowej Kleopatrze tytułem rekompensaty 200 tys. woluminów z biblioteki w Pergamonie. Prawdopodobne jest, że podczas owego pożaru nie spłonęła cała Wielka biblioteka lecz ok. 40 tys., które przygotowane były do wywiezienia do Rzymu

Los oszczędził początkowo inną bibliotekę w Aleksandrii - Serapeion. Po katastrofie, która dotknęła bibliotekę przy Muzeum, zachowała ona dalej sławę zbioru złożonego z najcenniejszych rękopisów Biblioteki Aleksandryjskiej, jednak nie odzyskała już nigdy swego dawnego znaczenia. W 391 r. patriarcha Teofil położył kres istnieniu księgozbioru helleńskiego wykonując rozkaz cesarski i przemieniając świątynie pogańskie na chrześcijańskie, zniszczył wówczas częściowo świątynię Serapisa. Kres istnieniu Serapeionu położył najprawdopodobniej kalif Omar, który w 642 r., po zdobyciu Aleksandrii, polecił Arabom spalić wszystkie książki niewiernych.

Znaczenie Biblioteki Aleksandryjskiej w dziejach kultury było ogromne. Zgromadzenie w jej murach dużego księgozbioru umożliwiało uczonym prowadzenie szczegółowych badań w zakresie historii literatury greckiej. Stopniowo nauczono się uprawiać krytykę tekstu jak również częściowo rozwiązywać problemy mające na celu ustalenie autentyczności tekstu. Wyniki tych badań znalazły swój wyraz w wydaniach autorów greckich, bowiem praca wydawnicza stanowiła podstawę działalności uczonych aleksandryjskich. Chodziło o to, aby dostarczyć wykształconemu czytelnikowi tekst oczyszczony z późniejszych naleciałości, przejrzysty i uporządkowany. W tym celu nastąpił podział tekstu na poszczególne wiersze, strofy, pieśni, księgi. Wydania te nie zawierały jeszcze komentarzy, ale zaopatrzone były w literacko historyczne wstępy, gdzie niekiedy informowano czytelnika o życiu autora, wyjaśniano jak tekst należy rozumieć. Z takich ocen powstawały potem listy najlepszych przedstawicieli jakiegoś rodzaju literackiego m. in. Arystofanes i Arystach zaczęli ustalać tego rodzaju kanony.

Biblioteka w Aleksandrii przyczyniła się do uratowania spuścizny literackiej Grecji, zawdzięczając to z jednej strony wspaniałomyślności królów egipskich, którzy widzieli swój obowiązek w zabezpieczaniu skarbów przeszłości, z drugiej zaś zespołowi uczonych, którzy nie szczędzili trudu, aby to dziedzictwo literackie sklasyfikować i opisać. Poza stworzeniem podstaw metodycznych krytyki tekstu, właśnie opis bibliograficzny tekstu zawdzięcza swe powstanie szkole uczonych aleksandryjskich. Zasady tego opisu będą odtąd stale stosowane w praktyce bibliograficznej.

W roku 1995 rozpoczęto budowę nowej Biblioteki Aleksandryjskiej, która ma być równie wspaniała co jej starożytna poprzedniczka. Zbudowana zostanie na miejscu gdzie 1600 lat temu stała Wielka Biblioteka. Całkowity obszar nowej biblioteki zajmować ma ok. 40.000 m², ma mieć trzynaście pięter, ok. 4-8 mln woluminów, 50.000 map, 100.000 manuskryptów, bazy danych, materiały elektroniczne i muzyczne oraz ok. 600 pracowników. Koszt budowy sięga ok. 121 mln dolarów, koszt wyposażenia oszacowano na 20 mln dolarów[2].

Do góry

Przypisy

1. Na podstawie abstraktu A.M.H. Schuster, Mapping Alexandria's Royal Quarters. "Archaeology Magazines" 1999 (52) nr 2. [Tryb dostępu]  http://www.archaeology.org/magazine.php?page=9903/abstracts/map (28.05.2002 r.)

2. Według danych ze stron UNESCO
http://www.unesco.org/webworld/alexandria_new/figures.html

Wirtualna wycieczka po Wielkiej Bibliotece | Biblioteki średniowieczne | Strona główna | Historia bibliotek

Wirtualna Historia Książki i Bibliotek. Kraków 1997-2007. Tekst: Maria Drebot. Stronę wykonał Stanisław Skórka

Statystyka