Strona powitalna > Historia pisma > Cyrylica i głagolica

Cyrylica i głagolica

Historia pisma

CYRYLICA

Jest pismem słowiańskim opartym na greckiej majuskule IX w. z dodatkiem niektórych liter alfabetu hebrajskiego. Powstała prawdopodobnie w końcu IX w. w Macedonii lub Presław, ówczesną stolicę Bułgarii. Twórcą jej był, być może uczeń Cyryla, Klemens Ochrydzki. Istnieje teoria według której Cyrylica jest starsza od głagolicy i że Klemens jedynie uzupełnił znaki cyrylickie.

Początkowo na przełomie IX i X w. cyrylica składała się z 38 liter. Alfabet cyrylicki to właściwie rozbudowane pismo greckie. Zawierał pierwotnie komplet greckich liter. Łącznie cyrylica w postaci klasycznej obejmowała więc ok. 44 liter (nie licząc różnych form i modyfikacji, zaś uwzględniając wyżej wymienione ligatury). Cyrylicę w niezmienionej prawie postaci używano na Rusi do XVIII w , w Bułgarii i Serbii do XIX w. Tym pismem do poł. XIX w. posługiwano się w Rumunii.

Cyrylicą (zmodyfikowaną i zwaną grażdanką) posługują się dzisiaj Słowianie wschodni (Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy), Serbowie, Bułgarzy, Macedończycy, mnóstwo narodów byłego ZSRR, Mongołowie.

W 1823 roku w klasztorze bazylianów w Supraślu koło Białegostoku odnaleziono XI-wieczny rękopis zapisany cyrylicą w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, obejmujący szereg tekstów religijnych (żywoty świętych, modlitwy itd.)

Pierwszym datowanym tekstem cyrylickim jest napis z 943 r. odkryty w 1951 r. w rumuńskiej Dobrudży, lecz jeszcze starsze uważa się przeplatane głagolicą napisy na ścianach cerkwi bułgarskiego cara Symeona (893-927) w Presławiu. Do najstarszych zabytków cyrylickich na Rusi należy powstała w Nowogrodzie Ewangelia Ostromira (ok. 1056-1057), dwa Zbiorniki Świętosława z 1073 i 1076 oraz Księga Sawy i Kodeks supraski z XI w. pisane w języku staro-cerkiewno-słowiańskim.

W cyrylicy wykształciło się kilka form pisma, zdobienia napisów tytułowych i oznaczenia skrótów.

USTAW

Najstarsza forma pisma, używana od XI-XV w., a w księgach liturgicznych również później. Był pismem artystycznym, czytelnym i czystym z małą ilością skrótów. W XV w. wprowadzono doń pewne zasady ortografii.

PÓŁUSTAW

Pismo wywodzące się z ustawu, ale bardziej od niego swobodne. Powstało w południowej słowiańszczyźnie na przełomie XII i XIII w. Charakteryzowały go litery mniejsze i pisane cieńszym piórem, dekoracyjne skróty wyrazów, ornament w formie plecionki, zdobienie liter pętelkami i długimi wąsami.

SKOROPIS

Pismo pośpieszne, używane w piśmiennictwie świeckim. Powstał w końcu XIV w. W kancelarii książąt litewskich pod wpływem zachodniej i południowej Słowiańszczyzny. Oparty został na pomniejszonych literach półustaw, które zaopatrzono w wysokie laski. U Słowian wschodnich powstały trzy terytorialne odmiany skoropisu: litewski z charakterystycznym brakiem połączeń międzyliterowych; moskiewski, wyróżniający się swobodnym rozmachem, pismo bardzo szerokie pełne ligatur i trudne do odczytania oraz kijowski, powstały w końcu XVI wieku, stosujący połączenia międzyliterowe. Wprowadził on również litery nowe. Po przyłączeniu Kojowa do Państwa Moskiewskiego (1686) skoropis kijowski uległ całkowicie wpływom moskiewskim, natomiast moskiewski przejął z niego łączne pisanie liter.

TYTŁO

Nazwa znaków sygnalizujących skrócony zapis wyrazu. Najczęściej używane jako kreska pozioma z zagiętymi w dwie różne strony końcami, umieszczona nad wyrazem, w którym opuszczono jedną lub więcej liter. Do XIV wieku używanie tytła było stałą regułą, później bywało niekiedy opuszczane.

WIĘŹ

Ozdobny sposób pisania tytułu, powstały w XIII wieku, na modłę azjatycką. Polegał na umieszczeniu kilku liter na wspólnej lasce lub wpisywaniu jednych w drugie. Słowianie południowi wprowadzili trzy rodzaje więzi: roślinny - przejęty w końcu XIV w. przez Ruś litewską; geometryczny; typ pośredni.

KRYPTOGRAFIA CYRYLICKA

Przejęta z Bizancjum w XII w., była używana przez Słowian południowych ze względów politycznych lub osobistych. Posługiwała się czterema systemami: obcym alfabetem, niewykończeniem liter, zmianą liter na cyfry lub zamianą liter według ustalonego klucza, tzw. litoreją, czyli pismem przepisywanych ksiąg.

GŁAGOLICA

(głagol = słowo) Najstarsze pismo alfabetyczne, utworzone przez Cyryla prawdopodobnie w latach 862-863. Składa się z czterdziestu liter symetrycznie stylizowanych. Na pierwotnym obszarze liturgii słowiańskiej, w państwie wielkomorawskim głagolica w okrągłej postaci była początkowo jedynym alfabetem słowiańskim i używano jej do śmierci Metodego. Odmiana ta po 885 r. została przeniesiona do Bułgarii, a w Macedonii stała się główną cechą tzw. ochrydzkiej szkoły pisarskiej. Z Moraw nastąpiło przeniesienie jej do Dalmacji i Istrii, gdzie przybrała formę kanciastą (tzw. chorwacką) i odegrała ogromną rolę kulturalną; w księgach liturgicznych obrządku rzymskokatolickiego stosowana jest do dziś. Z czasem głagolicę zastąpiła bliższa grece cyrylica.

Znane są np. teksty pisane na pergaminie, zw. palimpsesty, pierwotnie spisane głagolicą, którą później poprawiono na cyrylicę dokonując transliteracji. Do XI wieku ośrodkiem piśmiennictwa głagolickiego była Sazawa, później założony w 1347 roku Klasztor Emaus w Pradze, do którego sprowadzono chorwackich głagolaszy (husyci wypędzili ich stamtąd w 1419 r.) - w Chorwacji bowiem głagolica istnieje w zasadzie do dzisiaj. Jeszcze do niedawna głagolicę kanciastą (chorwacką) używano na wyspie Kirk i Przymorzu Chorwackim, do dziś ponoć korzysta się z liturgicznych ksiąg głagolskich w czasie największych świąt. Klasztory chorwacko-głagolskie istniały nawet w Polsce. W 1380 r. książę śląski ufundował taki w Oleśnicy, a 10 lat później - królowa Jadwiga w Krakowie na Kleparzu. Liturgia głagolska była w nim odprawiana przez około 100 lat. Pożar w 1584 r. strawił rękopisy głagolskie, już wówczas nieużywane.

Najstarsze zabytki głagolickie znane są tylko w odpisach, z których najwcześniejsze sięgają końca X w.: Mszał kijowski, Kodeks mariański i Kodeks zografski.

Linki

Wirtualna historia książki
Konspekt. Czasopismo AP

Bibliografia

J. Cepik: Jak człowiek nauczył się pisać. Warszawa, 1987

Encyklopedia Wiedzy o Książce. Warszawa, 1974