Strona główna



Abstrakt

Piktogramy

Kraj ludzie i kultura  Mezopotamii

Istota pisma  klinowego

Pismo sylabowe

Kierunek pisma

Sumeryjski i  akadyjski

Rozprzestrzenianie się i zanik  pisma akadyjskiego

Rys historyczny

Liczby 

Tabliczki i  rylec 

Kształcenie skrybów

Metoda sporządzania tabliczek

Koperty 

Pieczęcie 

Prusak Krystyna

Pismo klinowe

Abstrakt

Mezopotamia - mesos, po polsku "w środku, pomiędzy", potamos - "rzeka"; razem mesopotamos - "położony pomiędzy rzekami" lub Międzyrzecze. W dolinach dwóch największych rzek tego obszaru - Eufratu i Tygrysu - rozwinęło się stałe osadnictwo, zaczęły się tworzyć pierwsze organizmy państwowe: miasta-państwa Sumeru. Tutaj swój początek ma pismo klinowe., które wykształciło się w ciągu wieków w różnych dziedzinach życia społecznego.

Nazwa pismo klinowe wywodzi się od łacińskich słów: cuneus- klin i forma, ae - co tłumaczy się kształt. Nadano ją starożytnym pismom Azji Zachodniej, które wywodziły się od sumeryjskiego systemu znaków, najwcześniej używanego w Mezopotamii. Obrazkowe znaki mezopotamskie najczęściej pisano trzcinowym trójkątnym rylcem na miękkiej glinie lub ryto w kamieniu. Szybko ulegały one wielu przekształceniom, co spowodowało maksymalne uproszczenie zapisu. Ta praktyczna ewolucja doprowadziła do powstania znaków, które miały formę prostych często trójkątnych wgłębień lub kresek, utworzonych w wyniku nacisku rylca, czy też poprzez rycie, i przypominały kliny oraz haki, zwane niekiedy ćwiekami.

Znaki te są mniej lub bardziej skomplikowanymi kompozycjami, w których nie sposób dopatrzeć się rzeczywistych kształtów obrazkowych pierwowzorów. Zachowane teksty klinowe to spuścizna odrębnych pod względem etnicznym grup ludności, które zamieszkiwały Mezopotamię i oddziaływały wzajemnie na siebie w ciągu wieków. Byli to głównie Sumerowie i Semici- Akadowie, Babilończycy i Asyryjczycy. Zabytki piśmiennictwa mezopotamskiego, które przetrwały do naszych czasów zapisane zostały w języku sumeryjskim i akkadzkim. Najstarsze teksty datowane są na koniec IV tysiąclecia p.n.e., a najpóźniejsze pochodzą z I wieku n.e.

Z glinianych "stronic" tabliczek po wielu wiekach milczenia przemówili do nas w barwnej scenerii legendarni bohaterowie, władcy i bogowie, którzy występowali w dawno zapomnianych eposach, mitach i ludowych klechdach. Poznaliśmy świat magii, z licznymi demonami, potworami i teksty rytuałów skierowane przeciwko ich straszliwej mocy. W zachowanych bajkach, ukazane zwierzęta drwiły z ludzkich przywar, które i dziś nie straciły na swej aktualności. Potężni królowie uwikłani w międzynarodowe konflikty starali się w swych doniesieniach i rocznikach przedstawić wydarzenia, które rozgrywały się w czasie ich panowania, przez co przybliżyli nam odległe o tysiąclecia burzliwe dzieje wielu ludów. Dygnitarze i zwykli ludzie, znani z zachowanej licznie korespondencji, zapoznali nas z różnego rodzaju sprawami w jakie uwikłało ich życie.

Piktogramy

Pismo zostało wynalezione we wczesnych okresach historii Starożytnego Bliskiego Wschodu w celu zapisywania działalności gospodarczej. Wraz za wzrostem scentralizowanej gospodarki, urzędnicy w pałacach i świątyniach potrzebowali narzędzia, które dawałoby im możliwość bieżącej kontroli ilości zboża oraz liczby owiec i bydła, przyjmowanych lub wydawanych z magazynów i gospodarstw. Ze względu na ich skalę nie można było polegać na ludzkiej pamięci odnośnie każdego szczegółu tych działań i potrzebna była nowa metoda prowadzenia wiarygodnych rejestrów.

Gdy człowiek po raz pierwszy zaczął pisać, nie pisał piórem i atramentem na papierze, ale zaostrzonym patykiem lub trzciną żłobił znaki w wilgotnej glinie. Surowce te były łatwo dostępne w rzecznych dolinach Bliskiego Wschodu, a ich przygotowanie wymagało niewielkiego wysiłku. Wilgotną glinę łatwo można było uformować w płaską, wygodną do pisania tabliczkę, która po zapisaniu, pozostawiona na słońcu do wyschnięcia, staje się wkrótce wystarczająco twarda i wytrzymała.

W najstarszych tekstach, przy użyciu zaostrzonego narzędzia, rysowano na wilgotnej glinie obrazki (piktogramy). Wkrótce pisarze odkryli, że wykonanie stylizowanego przedstawienia jakiegoś przedmiotu, przez wyżłobienie kilku znaków w glinie, jest znacznie szybsze, niż usiłowanie artystycznego oddania jego naturalistycznego rysunku z pomocą prostych i zakrzywionych linii. Te stylizowane przedstawienia musiano następnie zestandaryzować tak, by każdy mógł je rozpoznać. Odkąd pisarze nie usiłowali już być wielkimi artystami, przyrząd używany do pisania nie musiał być spiczasto zakończony, ale mógł być stępiony albo płaski. Zakończenie drewnianego lub trzcinowego rylca, które pierwsze uderzało w glinę, pozostawiało szerszy ślad, aniżeli jego ostrze i w ten sposób powstał, mający formę klina, charakterystyczny odcisk, od którego ten system wziął nazwę - pismo klinowe.

Tabliczki z wczesnego etapu rozwoju pisma zostały znalezione w Uruk oraz Niniwie w północnym Iraku, w Suzie, Czoga Misz i Godin Tepe w zachodnim Iranie, oraz w Tell Brak i Habuba Kabira w północnej Syrii. Większość z nich może być datowana na końcowy okres czwartego tysiąclecia przed Chrystusem. Na dwóch tabliczkach z Tell Brak, znalezionych w 1984 roku, znajdują się naturalistyczne wyobrażenia kozy i owcy, a każdemu z nich towarzyszy liczebnik dziesięć.

Są one równie prymitywne, jak najstarsze dokumenty z Uruk. Ponieważ pokazują całe zwierzęta, w przeciwieństwie do najstarszych tabliczek z Uruk, na których widnieją tylko ich głowy, nie wykluczone, że mogłyby być nawet młodsze. Piktograficzne teksty znalezione na Wschodzie, w Suzie, znane jako protoelamickie, pochodzą z warstwy archeologicznej, która wykazuje wyraźne różnice w stosunku do poprzedniej, co mogłoby sugerować pojawienie się nowej grupy kulturowej. Ponieważ teksty protoelamickie znaleziono obecnie daleko na wschodzie, bo aż Seistanie, na granicy z Afganistanem, może okazać się że pismo zostało wynalezione na Płaskowyżu Irańskim. Badania najstarszych tabliczek z Uruk pokazały również, że wywodzą się one z jeszcze starszej, piktograficznej tradycji, której-jak- dotąd nie odnaleziono, ani nie zidentyfikowano. Wiele wskazuje na to, że o wynalezieniu pisma należy myśleć w kategoriach stopniowego procesu, dokonującego się na rozległym obszarze, niż jako o wytworze pojedynczego sumeryjskiego geniusza.

Tabliczki z Uruk i Dżemdet Nasr uważa się za świadectwa początków pisania po sumeryjsku, natomiast tabliczki z Suzy za przykłady języka elamickiego.

Te wczesne tabliczki zawierają zwięzłe zapiski gospodarcze, a także zestawienia znaków dla ćwiczeń uczących się pisarzy. Znaki te, w istocie swojej są piktograficzne, znaczy to dosłownie, że znakiem dla wołu jest głowa wołu, znak dla jęczmienia wygląda jak kłos jęczmienia, a znak dla pojęcia dzień - to wyobrażenie słońca wstającego nad horyzontem. Obrazki bardzo szybko przybierają klinowy wygląd i często towarzyszą im liczby, co wystarczy, by sugerować, że teksty miały charakter gospodarczy- pokwitowania, faktury dostaw lub inwentarze.

85 % tabliczek z Uruk dotyczy spraw gospodarczych i rejestrują one przychody i rozchody świątyń miasta w takich kategoriach, jak m. in. Żywność, inwentarz żywy i tkaniny. W znacznej mierze możliwe było zidentyfikowanie dużej liczby nazw miejscowości, w tym Kisz i Esznunny, leżących na północ od Uruk, Aratty (w górach Iranu) i Dilmunu (obecny Bahran).

15% to zestawienia słownikowe, zawierające nazwy różnych dóbr, zwierząt i tytuły urzędników. Zestawienia te były przypuszczalnie sporządzane po to, by ustanowić i uczyć jednego systemu pisma, rozpoznawalnego dla każdego pisarza. Takie same zestawienia odnaleziono 600 lat później co świadczy o sile tradycji. Kontynuacja ta pozwala w identyfikacji wielu wczesnych znaków.

Poważną trudnością przy odczytywaniu tekstów sprawia brak linijek, wszystkie znaki i wyrażenia imienia, określenia lub zdania były grupowane w jednej przegródce i w nieuporządkowanej kolejności. Właściwa kolejność jest kwestią interpretacji.

Kraj ludzie i kultura Mezopotamii

Najstarsza kultura Azji Przedniej, podobnie jak kultura Egiptu, rozwinęła się nad rzekami, w Krainie dwóch rzek: Eufratu i Tygrysu. Najdawniejszymi znanymi tam mieszkańcami są Sumerowie. Cała kraina została objęta nazwą Sumer ze względów etnicznych.

Jednym z najpotężniejszych władców najdawniejszej Babilonii jest Sargon I- uważany za prawzór wielkich królów ( porównywany do Aleksandra Wielkiego lub Karola Wielkiego )

U schyłku III tysiąclecia sumerski władca Gudea z miasta Lagasz doprowadził Sumer do wielkiego rozkwitu i po raz pierwszy zjednoczył większą część kraju, który rozpadł się wskutek walk z Elamem ze wschodu. Dopiero zakkadyzowanemu Amorejczykowi Hammurabiemu, królowi Babilonii udało się zjednoczyć całą Babilonię. Jest to najświetniejsza postać dziejów babilońskich, która zadecydowała o zwycięstwie Semitów nad Sumerami. Hammurabi przeprowadził wielkie reformy - Kodeks !.

Od tego okresu istniało jednolite państwo semickie, które wchłonęło Sumerów. Babilon stał się stolica państwa zwanego wskutek tego Babilonią. Państwo Hammurabiego nie trwało długo, obcy lud Kasytów podbił Babilonię i rządził nią długo w sposób łagodny i pokojowy.

Tymczasem nad Tygrysem rozwijała się Asyria, która podbiła Babilon. W 606 indoeuropejski lud Medów z Iranu sprzymierzył się z Babilończykami i wraz z nimi zniszczył państwo asyryjskie. Babilończycy poddźwignęli się i przeżyli krótki rozkwit państwa nowobabilońskiego. Odznaczył się tutaj władca Nabuchodonozor II, który zburzył w 586 Jerozolimę i uprowadził Judejczyków w niewolę babilońską. W 539 Pers Cyrus zwyciężył wojsko babilońskie kładąc kres samodzielności kraju, który stał się prowincją państwa perskiego, potem państwa Aleksandra Wielkiego i jego następców, a później państwa rzymskiego i partyjskiego, aż wreszcie Arabowie na miejscu Babilonu zbudowali Bagdad.

Religia W sumero- babilońskiej religii kluczowa rolę odgrywa trójca bogów: Anu - bóg nieba Enlil - bóg powietrza i ziemi Ea - bóg podziemnych głębin wodnych

Mah lub Ninhursag - bogini "pani bogów" I młodsz trójca bogów: Sin - bóg księżyca Szamasz - bóg słońca Adad - bóg pogody i bogini Isztar

Ze wzrostem znaczenia Babilonu bóstwo tego miasta Marduk, a z rozkwitem Asyrii jej bóg Assur uzyskują ważne miejsce w panteonie bogów. Kraj między rzekami wytworzył bogatą mitologię i wydał wiele poematów epickich; najistotniejsze, które na trwałe zapisały się w świadomości -również ówczesnych! to: -Pieśń o stworzeniu świata, -Epos Gilgamesza wraz z fragmentami opisującymi potop z dającymi się zauważyć podobieństwami z biblijnym opisem tego wydarzenia. Nowoasyryjskie "obrazy" zasługują na najwyższy podziw dzięki artystycznej doskonałości i wierności w odtwarzaniu natury.

W dziedzinie nauki nie można ominąć babilońskiej matematyki I astronomii połączonej z astrologią, które wywarły znaczący wpływ na kulturę Zachodu, zawdzięczamy im podział czasu na tygodnie.

Istota pisma klinowego

Chociaż materiał do pisania jakim są tabliczki gliniane jest nieporęczny- pismo klinowe rozpowszechniło się z Babilonii na dalsze kraje Azji Przedniej, Syrię oraz Azję Mniejszą; panadto tabliczki gliniane wykorzystywano również do pisania w języku i piśmie kreteńsko- monojskim na Krecie i na terenie Grecji w okresie przedhelleńskim.

Pismo klinowe Sumerów było także pismem obrazowym, dopiero przy pisaniu rylcem w miękkiej glinie poszczególne znaki zostały bardzo wcześnie uproszczone do formy klinowej. W piśmie klinowym istnieją także, zależnie od miejsca i czasu, różnice pomiędzy skomplikowanym pismem klinowym: Starobabilońskim, staroasyryjskim (kapadockim), średniobabilońskim i średnioasyryjskim - a prostszym: nowoasyryjskim i nowobabilońskim.

Pismo egipskie i pismo klinowe są w swej istocie wewnętrznej niezmiernie podobne, gdyż pismo klinowe składa się z tych samych trzech rodzajów znaków; - znaków wyrazowych (czyli ideogramów) - znaków głosowych (czyli fonetycznych) - determinatywów.

Dużą trudność sprawia wieloznaczność niektórych znaków, wieloznaczność może być dwojaka: - te same znaki mogą mieć, zależnie od okoliczności, znaczenie ideograficzne, determinatywne,

lub fonetyczno-sylabowe

- te same znaki mogą mieć wiele całkowicie odmiennych wartości sylabowych, jest to tzw. polifonia pisma klinowego. Pismo klinowe było wygodniejsze od pisma egipskiego. Zostało przejete przez sąsiednie kraje do pisania w odmiennych językach. Dlatego dzisiaj określa się pismo klinowe jako "antykwę starożytnego Wschodu"

Pismo sylabowe

Teksty z Uruk i Dżemdet Nasr, chociaż powoli, przekształcając się z pisma obrazkowego w pismo bardziej linearne czy klinowe, wciąż pozostają w przeważającej mierze wyrazowe to znaczy, że używają jednego znaku lub grupy znaków dla zapisania każdego określenia lub ogólnego pojęcia, ale bez znaczenia elementów gramatycznych. Z tego powodu nawet charakter transakcji nie zawsze jest jasny; i pozostaje pytaniem czy owce zostały dostarczone do świątyni czy też były z niej wydane? Tego nie wiemy. Jednakże jak mogliby nam to powiedzieć? Narysowanie głowy wołu, aby reprezentowała wołu jest zrozumiałe. Lecz jak zapisać, że ten wół jest żywy lub martwy? Jak zaznaczyć, że został przyjęty albo jest wydany? A jak zanotować imię osoby, która go dostarczyła lub zabrała? Aby skutecznie przekazać te informacje trzeba zrobić coś więcej, niż rysować obrazki. Trzeba mieć możliwość wyrażenia idei. Trzeba znaleźć sposób na zapisanie języka mówionego. Alfabet wymyślono dopiero 1500 lat później, dlatego użyli zamiast niego sylab.

Ten sylabowy etap rozwoju pisma znamy z grupy tekstów z Uruk, pochodzących z warstw archeologicznych okresu wczesnodynastycznego I-II (ok. 2800 roku przed Chrystusem). W tekstach tych znajdujemy pierwsze, dające się stwierdzić, użycie elementów czysto fonetycznych i gramatycznych, a z chwilą, gdy jesteśmy w stanie zidentyfikować użycie sylab, spotykamy w piśmie klinowym język sumeryjski. Sumerowie mogli więc być tymi którzy wprowadzili pismo w Uruk, ale udowodnić tego nie można. Ponieważ pismo to nie odpowiada dokładnie wszystkim dźwiękom które językoznawcy znajdują w języku sumeryjskim, wysunięto hipotezę, że pismo klinowe zostało wynalezione przez inny lud. W każdym razie pochodzenie Sumerów nie jest znane, a dawniej niektórzy badacze uważali ich za najeźdźców, przybyłych z gór leżących na Wschodzie. Z drugiej strony, względna ciągłość kulturowa w okresie późnego Uruk, nasuwała innym badaczom przypuszczenie, że Sumerowie przebywali tam przez cały czas.

W języku sumeryjskim słowem oznaczającym jęczmień jest še (wym. "sze"), tak więc znak dla jęczmienia stał się też znakiem dla sylaby še. Sumeryjska nazwa dla wołu jest gu; ale słowo oznaczające nić to również gu, istnieją więc już dwa sposoby na zapisanie dźwięku gu. W rzeczywistości znamy co najmniej 14 sposobów zapisania gu, tak więc dla udogodnienia oznaczamy (my, ale nie Sumerowie) nić jako gu, a wołu jako gu 4. Określenie dla strzały jest ti, ale brzmi również słowo oznaczające "żyć", aby więc napisać "życie" wystarczy tylko napisać znak strzały.

Słowo oznaczające usta brzmiało ka (wyobrażone jako głowa z wyraźnie zaznaczonymi zębami), ale znak KA był również użyty dla wyrażania słowa "krzyk", które brzmiało gu(gu 3 lub gu); tak więc znak KA miał już dwie wartości: ka i gu 3 (a w istocie mógł być użyty również dla zu-"ząb", du 11-"mówić" i inim-"słowo").

Łączenie sylaby złożonej ze spółgłoski + samogłoska (jak np.gu) z sylabą złożoną z samogłoski + spółgłoska (jak ud, "dzień") pozwalało na utworzenie sylaby zamkniętej: gu-ud. Tym sposobem można było uzyskać dowolną kombinację samogłosek i spółgłosek, tak długo, dopóki ktoś nie chciał zestawić więcej niż dwie spółgłoski (sumeryjski autor komiksów nie byłby w stanie napisać "Psst!").

Zasada użycia kilku znaków dla wyrażenia tego samego dźwięku (np. gu) jest nazywana homofonią,

A przypisanie jednemu znakowi (np. KA) kilku wartości jest nazywane polifonią.

Obie te zasady były podstawową cechą pisma klinowego na przestrzeni jego trwającej 3000 lat historii. Początkowe etapy rozwoju sumeryjskiego pisma, reprezentowane przez tabliczki z Uruk, Dżemdet Nasr i Ur, nie zawierają materiału historycznego i powszechnie wypadają poza zakres dyskusji historycznej i są datowane tylko na podstawie kontekstów archeologicznych. Jedyne informacje natury historycznej dla tego okresu, dostępne są w formie późniejszej tradycji wyliczającej królów, którzy żyli przed potopem. Wraz z następną grupą tekstów wkraczamy do okresu historii zapisywanej, znanego jako okres wczesnodynastyczny (I-III). Emnebaragesi, król Kisz (ok. 2500 roku przed Chrystusem) jest pierwszym człowiekiem, o którym wiemy, że pamięć o sobie utrwalił własną inskrypcją (można ją oglądać w Muzeum Irackim w Bagdadzie). Okresowi jego panowania, w przybliżeniu, odpowiadają tabliczki z Szuruppak (Fara), miasta znanego w sumeryjskiej literaturze jako miejsca zamieszkania Ziusudry- sumeryjskiego bohatera potopu.

Kierunek pisma

Piktogramy, na najwcześniejszych tabliczkach, były wyraźnie przeznaczone do czytania jako naturalistyczne obrazki. Jednakże, gdy prześledzi się ich rozwój, to widać, że w pewnym momencie zostały obrócone o 90 stopni tak, że leżą na swoich plecach. To samo dotyczy ogólnego kierunku pisania. Teksty z Uruk i Dżemdet Nasr najczęściej pisano na lekko wydłużonych tabliczkach, których szerokość była większa od wysokości. Znaki były rozmieszczone w obrębie kwadratów lub prostokątów w sposób przypadkowy. Prostokąty układano w rzędy do czytania od prawej do lewej strony, a kiedy jeden rząd był wypełniony, poniżej zaczynano nowy. Gdy przednia strona tabliczki była już zapisana, obracano ją z lewa na prawo i odwrotną stronę tabliczki zapisywano w ten sam sposób, ale zaczynając rzędy od dołu do góry. Natomiast ok. 2000 roku przed Chrystusem przeciwnie, tabliczki były najczęściej wyższe niż szersze, a znaki zapisywano w podłużnych linijkach od lewej do prawej. W wielu przypadkach była to pojedyncza kolumna pisma na każdej stronie tabliczki, chociaż w niektórych sumeryjskich tekstach, z okresu III dynastii z UR (2112-2004 przed Chrystusem), mogło znajdować się do 11 kolumn na każdej stronie.

Do niedawna badacze uważali, że zmiana kierunku pisania miała miejsce nie wcześniej, jak w okresie Dżemdet Nasr. Przypuszczali również, że przyczyną było to, iż pisarze zauważyli, że pisząc od prawej do lewej - zamazują to, co wcześniej napisali; jednak praktyczne doświadczenia w pisaniu pismem klinowym na glinie pokazały, że w przypadku gliny dobrej jakości stopień zamazywania jest niewielki i potrzeba świadomego działania, aby wymazać znaki. Co ważniejsze, istnieją argumenty historyczne przemawiające przeciwko tak wczesnej zmianie kierunku pisania. Do połowy drugiego tysiąclecia większość napisów na kamiennych stelach i posągach oraz wszystkie napisy na pieczątkach cylindrycznych, zachowują archaiczny kierunek pisania. Tak więc ktoś, kto chce odczytać tekst napisu na wielkim kodeksie praw Hammurabiego musi trzymać głowę pochyloną na prawe ramię. Taki kierunek pisania, w sposób oczywisty, wskazuje na zamiar zachowania dawnej tradycji. Jednak nie mógłby się stać tradycją, gdyby zmiana kierunku pisania nastąpiła już w okresie Dżemdet Nasr, zanim jeszcze zaczęto zamieszczać inskrypcje na stelach i posągach.

Sumeryjski i akadyjski

Język sumeryjski poznaliśmy po raz pierwszy z dwujęzycznych tekstów, zapisanych po sumeryjsku i akadyjsku, znalezionych w Niniwie, w królewskich bibliotekach z siódmego wieku przed Chrystusem. Językoznawcy opisują ten język jako aglutacyjny, tzn. że każda podstawowa idea, rzeczownikowa lub czasownikowa, jest w nim wyrażona za pomocą pojedynczej, niezmienionej zgłoski (lub wielozgłoski), która może być przekształcana przez serie przedrostków lub przyrostków, podobnie jak we współczesnym języku tureckim. I tak na przykład: "syn" to dumu, "synowie"- dumu-meš "jego synowie"- dumu-meš-a-ni "dla jego synów"- dumu-meš-a-ni-ir

język sumeryjski stosował : tylko cztery samogłoski: a, e, i, u, dwóch półsamogłosek: w, j, spółgłosek:b, d, g, k, l, m, n, p, r, s, t, z, h, g, š. Przy czym h odpowiada twardemu h, g jest nosowym g , zaś š to polskie sz. Pisarze sumeryjscy, pisząc tekst fonetycznie, pomagali sobie dodatkowymi wskazówkami ułatwiającymi jego odczytanie, dodając specjalne znaki dla zaznaczenia różnych kategorii obiektów, np. z drewna- giš, z kamienia - na, miedziane - urudu, miasta - uru, ptaki - mušen, ryby - ku.

Akadyjski należy do rodziny języków semickich razem z arabskim, hebrajskim, aramejskim itd. Ma trzy dialekty: staroakadyjski, babiloński i asyryjski, a więc jakby z definicji, o wszystkim co jest napisane po babilońsku lub asyryjsku, można też powiedzieć, że jest napisane po akadyjsku. Każdy z tych dialektów używa nieco odmiennej formy pisma klinowego, jednak wszystkie współczesne podręczniki tego pisma traktują je jako jedno. Tak jak w innych językach semickich, wyrazy mają rdzeń złożony zasadniczo z trzech spółgłosek, na przykład prs, który następnie jest przekształcany wewnętrznie przez zdwojenie spółgłosek lub wprowadzenie samogłosek oraz - zewnętrznie przez dodanie przedrostków o przyrostków, na przykład iprus, purus, iparrasuni. Żaden pojedynczy znak pisma klinowego nie mógł udźwignąć akadyjskiego brzmienia słowa i praktycznym rozwiązaniem było zapisywanie słów fonetycznie. Mówiący po akadyjsku pisarze, dodatkowo, używali też sumeryjskich znaków dla wyrażenia terminów akadyjskich, na przykład:sumeryjskie udu-meš dla akadyjskiego immeru, "owce" lub łączyli oba na przykład: sumeryjskie gal= "wielki", ale gal-u=akadyjskie rabu, "wielki".

Język akadyjski używa tych samych czterech samogłosek co sumeryjski: a, e, i, u, Prawdopodobnie pod wpływem języka sumeryjskiego, utracił samogłoskę o. W uzupełnieniu do półsamogłosek w oraz j używa następujących spółgłosek: b, d, g, k, l, m, n, p, q, r, s, t, z, h, s, ś, š, t oraz zwarcie krtaniowe(tzw. alef) Tak więc pismo sumeryjskie nigdy nie pasowało idealnie do pisania po akadyjsku. Przy przejmowaniu i adaptowaniu sumeryjskiego sylabariusza, mówiący po akadyjsku pisarze dodawali do niego następne wartości, powiększając aspekty homofonii i polifonii.

Rozprzestrzenianie się i zanik pisma akadyjskiego

Pismo akadyjskie wyparło systemy piktograficzne u ludów sąsiednich. Na wschodzie Elamici dla swego języka nieznanej przynależności posiadali w najdawniejszych czasach pismo, którego do tej pory nie udało się rozszyfrawać. Następnie posługiwali się językiem akadyjskim. Później, szczególnie w XIII wieku p.n.e. przyjęli oni na pewien czas klasyczny akadyjski system sylabiczny dla swojego języka. W nowszej epoce, w VII wieku p.n.e. posługiwali się znakami klinowymi. Na północy pismem klinowym w sposób asyryjski zapisywano język urartejski. Na północnym zachodzie w Azji Mniejszej Hetyci mówiący językiem indoeuropejskim używali pisma klinowego. Po przyjęciu w kraju pisma alfabetycznego I zarazem języka aramejskiego pismo akadyjskie wegetowało jeszcze w Mezopotamii około czterech wieków.

Rys historyczny

Objęcie władzy przez Sargona I w 2334 roku przed Chrystusem zapoczątkowało rządy dynastii akadyjskiej. Podstawowym jęsukiem tekstów pisanych w tym okresie był akadyjski, w szczególnie dialekt staroakadyjski. Wraz z upadkiem tej dynastii, około 2200 roku przed Chrystusem zniknęło też państwo akadyjskie, a sumeryjski znów stał się powszechnie przyjętym językiem administracji. Jednakże przez następne tysiąc lat kolejni władcy często używali tytułu Sumeru i Akadu. Za panowania III dynastii a Ur miał miejsce masowy rozrost królewskiej biurokracji, która pozostawiła nam więcej tekstów administracyjnych, niż wszystkie pozostałe okresy mezopotamskiej historii razem wzięte. Niemal każda współczesna kolekcja tabliczek zawiera teksty Ur III. Po upadku Ur w 2004 roku przed Chrystusem dominowały kolejno dynastie z Isin, Larsy i Babilonu. Około 1900 roku przed Chrystusem za panowania dynastii z Larsy, sumeryjski ponownie przestał być językiem powszechnie używanym i ostatecznie ustąpił językowi akadyjskiemu. Chociaż dynastia babilońska przejęła kontrolę nad Sumerem i Akadem dopiero w 1763 roku przed Chrystusem za panowania Hammurabiego, okres od 2004 do 1595 przed Chrystusem jest powszechnie określany jako srarobabiloński, a wszystkie teksty z tego okresu są nazywane starobabilońskimi.

Natomiast teksty z czasów panowania dynastii kasyckiej i drugiej dynastii z Isin, są określane jako starobabilońskie. Z tego czasu pochodzi międzynarodowa korespondencja, znaleziona w El-Amarna w Egipcie, w większości pisana w języku babilońskim oraz archiwa z Ugarit w Syrii. Począwszy od czasów Aleksandra Wielkiego używanie pisma klinowego stawało się coraz bardziej ograniczone, gdyż było wypierane przez pismo aramejskie. Kilka tekstów prawnych i literackich pochodzi 40 roku przed Chrystusem a ostatni -tekst astronomiczny- jest datowany na 75 rok po Chrystusie. Z obszaru Asyrii pochodzą, datowane na piętnasty wiek przed Chrystusem tabliczki znalezione w Nuzi, wynika z nich że miasto znajdowało się pod kontrolą huryckiego królestwa Mitanni, nie uważa się ich za asyryjskie tylko określa jako teksty z Nuzi. Teksty średnioasyryjskie, w większości pochodzące z Aszur, pojawiają się w trzynastym wieku przed Chrystusem wraz z początkami asyryjskiej ekspansji poza rdzenny obszar Asyrii. Olbrzymia większość asyryjskich tekstów pochodzi z okresu nowoasyryjskiego (1000-609 przed Chrystusem) i została znaleziona w królewskich archiwach w Niniwie i Kalhu. Ich zaletą dla badaczy jest to, że stosowano w nich bardzo zestandaryzowaną formą pisma. I szczęśliwym zrządzeniem losu dla asyriologów było to, że pierwsze wielkie archiwa, króre zostały dostępne- zawierały takie właśnie teksty. Historyczny rozwój pisma klinowego, który tak bardzo zajmuje uczonych współczesnych, fascynował starożytnych pisarzy. Wśród tabliczek z Babilonu znajdują się późne kopie dawnych inskrypcji historycznych tekstów prawnych, sporządzone w siódmym lub szóstym wieku przed Chrystusem, przez pisarzy, którzy znajdowali ich oryginały w świątyniach, prywatnych zbiorach, a nawet na wysypiskach śmieci. Wiernie kopiowali dziwne style dawnego pisma.

Liczby

Liczby znajdujemy zapisane we wszystkich rodzajach tekstów klinowych, od najstarszych, sprzed 3000 roku przed Chrystusem aż po najmłodszy datowany na 75 rok po Chrystusie.

We wszystkich okresach system numeryczny używany przez Sumerów, Babilończyków u tych którzy go od nich zapożyczyli, był połączeniem systemu dziesiętnego (liczenie dziesiątkami )i systemu sześćdziesiętnego (liczenie sześćdziesiątkami). W najwcześniejszych okresach istniały osobne symbole dla każdej liczbowej potęgi. Liczby te pisano, wciskając w glinę tabliczki grubszy lub cieńszy koniec trzcinowego rylca albo prostopadle, albo pod pewnym kątem. gdy pismo staje się rzeczywiście klinowe liczebniki te uzyskują formę bardziej kanciastą. W późniejszym systemie babilońskim (2000 przed Chrystusem) z wielu względów zwłaszcza czysto matematycznych, liczby zapisywano z uproszczoną notacją wartości miejsca, przy czym miejsce liczby w ciągu określało jej wartość. W ty zapisie występują tylko pionowe i ukośne kliny. Te same symbole były również używane do zapisywania ułamków. I tak 1 może oznaczać 1/60 lub 1/60 2 itd. Wszystko zależy od porządku, w jakim liczby się pojawiają (wyższe wartości po lewej, niższe po prawej) oraz od kontekstu. Niewielka grupa znaków była również używana dla ułamków zwykłych.

Wynik mógł być mylący nawet dla Babilończyków. I tak w praktyce, chociaż opisany system był używany regularnie do celów czysto matematycznych i astronomicznych, w wielu codziennych operacjach gospodarczych liczby i ułamki były zapisywane słownie (podobnie jak możemy napisać 100 lub sto).

Czasami liczby były również używane do swego rodzaju kryptografii. Imiona niektórych głównych bóstw mogły więc być- i często były - zapisywane liczbami. Z historii Asyrii znany jest sławny przypadek manipulacji cyframi. Sennacherib zdobył i spustoszył Babilon w 689 roku przed Chrystusem. Jego syn Esarhaddon, który objął tron w roku 680 przed Chrystusem , całkowicie zmienił politykę wobec Babilonu i zdecydował się rozpocząć odbudowę miasta. Uzasadnił to oznajmiając, że wprawdzie bóg Marduk ogłosił wyrok, iż miasto powinno być spustoszone przez siedemdziesiąt lat, ale teraz dał się ubłagać i odwrócił te liczbę. Tym sposobem siedemdziesiąt zmieniło się w jedenaście.

Używanie przez Babilończyków, w ostatnich wiekach przed Chrystusem systemu sześćdziesiętnego w astronomii, dało im wielką przewagę nad współczesnymi im astronomami greckimi, którzy nie mieli wygodnego systemu natacji matematycznej. W rezultacie wiele babilońskich wyliczeń astronomicznych było wykorzystywanych w starożytności i średniowieczu przez greckich i arabskich astronomów, a więc długo po tym, gdy znajomość pisma klinowego była już zapomniana. Nasz obecny system dzielenia minuty na sześćdziesiąt sekund, godziny na sześćdziesiąt minut, a koła na trzysta sześćdziesiąt stopni wywodzi się z matematyki babilońskiej.

Tabliczki i rylec

Zdecydowana większość tekstów klinowych została zapisana na glinie. Pomnikowe i dedykacyjne inskrypcje możemy znaleźć wyryte w kamieniu, kości słoniowej, metalu i szkle. Znaleziono nawet zestaw, połączonych ze sobą i składających się, tabliczek do pisania z kości słoniowej, których powierzchnia była starannie pokryta pszczelim woskiem. Jednakże podstawową powierzchnią do pisania klinami była zawsze gliniana tabliczka.

Glina, zawsze łatwo dostępna w Mezopotamii, aby uzyskała właściwą jakość, wymagała pewnych przygotowań, szczególnie w przypadku tabliczek przeznaczonych do bibliotek. Niestety, glina z samego południa Iraku zawierała wysoki procent soli i dlatego obecnie tabliczki z tego obszaru, przechowywane w nieodpowiednich warunkach klimatycznych, mają skłonność do rozpadania się. To jednak nie było kłopotem starożytnych pisarzy.

Kształcenie srybów

Pisarze podobnie jak rzemieślnicymusieli przejść szkolenie po zakończeniu byli upoważnieni do używania tytułu dubsar "pisarz" Stawali się członkami uprzywilejowanej elity społecznej. Zawodem pisarza opiekowała się sumeryjska bogini Nisaba. Naukę rozpoczynano w młodym wieku w "domu tabliczek". Dyrektor szkoły był określany jako umnia. Instrukcje I sprawy dyscypliny należały do "wielkiego brata"tzn. starszego ucznia, który w tekstach był przedstawiany jako przyjaciel lub tyran. Nauka miała miejsce na dziedzińcu, który w starobabilońskim domu był ośrodkiem życia. Pierwszą czynnością ucznia było uformowanie tabliczki. Początkowe próby pisania uczeń wykonywał na dowolnym kawałku gliny, odciskając pionowy klin. Uczeń nieustannie ćwiczył poziome, pionowe I ukośne kliny, zanim przystąpił do pisania podstawowego zestawu znaków.

Uczeń po opanowaniu podstawowych znaków I ich wartości uczył się tysięcy sumerskich słów, które były wyrażane przy użyciu więcej niż jednego znaku. Naukę łączenia znaków, w celu napisania słów ćwiczono pisząc imiona osób. Następnie pisarz uczył się pisać na tabliczkach o różnych kształtach - okrągłych I bułeczkowatych.

Na koniec uczeń uczył się czytać I pisać literaturę sumerską.

Odrębna część prgramu była poświęcona matematyce, której uczyli -"pisarz rachunków" -"pisarz miar" -"pisarz pola" (geometra)

Metoda sporządzania tabliczek

Kandytat na pisarza, na samym początku, musiał zapewne nauczyć się sporządzać tabliczki o właściwych rozmiarach i kształtach, z dobrą, gładką powierzchnią do pisania. Współczesne eksperymenty pokazały, że wcale nie było to takie proste. Mezopotamcsy pisarze we wszystkich okresach sporządzali niezwykle staranne egzemplarze, nie tylko małych tabliczek jednokolumnowych, lecz również bardzo dużych- z jedenastoma kolumnami, jak te z okresu UR III, mające boki o długości ponad 30 cm. Jak posługiwano się nimi, jest samo w sobie czymś zadziwiającym. Przypominają się malarze wazowi z Grecji okresu klasycznego, którzy uważali za stosowne pisanie na naczyniu imienia garncarza, który je wykonał. Mezopotamscy pisarze mogliby uczynić to samo, gdyby nie fakt, że według naszej dotychczasowej wiedzy, to oni sami wykonywali tabliczki, na których pisali. Prawdopodobnie duże rozmiary pewnej ilości tabliczek z okresu UR III mogą też być wytłumaczeniem ich charakterystycznej cechy, powtarzającej się od tego okresu. Otóż przednia strona tabliczki jest zupełnie płaska, podczas gdy strona odwrotna - jest wypukła. Nie było konieczne sporządzanie tabliczek całkowicie płaskich po obu stronach. Gdy przygotowana tabliczka miała jedną stronę płaską, to wtedy była ona zapisywana jako pierwsza. Następnie tabliczkę odwracano i zapisywano wypukłą stronę odwrotną, bez obawy, że wywierany nacisk mógłby zniekształcić znaki na stronie przedniej. Ta cecha tabliczek, w przypadku tekstów zachowanych tylko we fragmentach, często pozwala współczesnym uczonym określić co jest stroną przednią, a co odwrotną. Większość tabliczek po zapisaniu zostawiono zwyczajnie do wyschnięcia. Dobrej jakości glina, gdy jest dobrze wysuszona uzyskuje wyjątkową trwałość. Jeżeli ktoś nie obchodził się z taką tabliczką celowo źle, to mogła ona służyć tak długo, jak to było potrzebne dla praktycznych celów administracyjnych. W razie potrzeby, aby zmienić tekst, nawilżano ją ponownie. Jednakże część tabliczek, przeznaczonych do trwałego zapisu, czy to ze względów prawnych, czy też bibliotecznych była wypalana. Ponadto wiele tabliczek znajdujących się dzisiaj w muzealnych kolekcjach, zostało przypadkowo, ponieważ pochodzą z archiwów lub bibliotek, które uległy zniszczeniu i spaleniu w starożytności, gdy jacyś najeźdźcy plądrowali zdobyte miasto. Większość ważnych kolekcji tabliczek zawdzięczamy tego rodzaju dziejowym nieszczęściom. Przy normalnym biegu wydarzeń, nie wypalone tabliczki zostałyby prawdopodobnie użyte ponownie, jako surowiec do wykonania nowych. Kolor wypalonych tabliczek zależy od temperatury ich wypału: przeważnie ciemnoszary lub czarny -w przypadku tabliczek zniszczonych przez pożar, białawy -dla wypalonych w nadmiernej temperaturze, zaś ciemnopomarańczowo-brązowy - dla tabliczek wypalonych współcześnie w warunkach laboratoryjnych, w celu lepszego zabezpieczenia.

Większość tabliczek jest kwadratowa lub prostokątna, ale na przykład część tekstów szkolnych z okresu UR III i starobabilońskiego, a także niektóre teksty dotyczące podziału pól, datowane na okres Ur III, są okrągłe lub mają kształt bułeczki. Kilka tabliczek, sporządzonych dla celów magicznych, uformowano z szerokim przedziurawionym na jednym końcu uchwytem tak, że można je było na czymś specjalnie osadzić lub przewlec i zawiesić na szyi. To samo przeznaczenie miały zwyczajne gliniane paciorki z napisem. Ponadto zachował się również obszerny zbiór stożków walców i graniastosłupów.

Tabliczki zapisywano rylcem, który przeważnie był wycięty z trzciny. Jego standardową babilońską nazwą było qan tuppi, po prostu "trzcina tabliczki". Okazjonalnie używano również rylców z metalu lub kości, ale nie dotyczyło to pisarzy notujących codzienne sprawy. Trzcina o dużej wytrzymałości obficie rosła na bagiennych obszarach Bliskiego Wschodu, a jej eksploatacja, sama w sobie, stanowiła duży "przemysł". Pisarz musiał wźiąć krótki kawałek trzciny i przyciąć go tak, by uzyskać zaokrąglony koniec, ostry czubek albo płaskie lub ukośne zakończenie. Sposób, w jaki pisarz przyciął trzcinę, miał później wpływ na zewnętrzny wygląd jego pisma. Stąd wiemy, w trzecim tysiącleciu przed Chrystusem wiele liczb zapisywano rylcem z okrągłym końcem podczas gdy pozostałą część tekstu pisano rylcem o płaskim zakończeniu. Tabliczki z końca okresu starobabilońskiego mają bardzo charakterystyczne pochyłe pismo, które pochodzi od rylca z ukośnie uciętym końcem, podczas gdy asyryjskie teksty biblioteczne były pisane rylcem zakończonym płasko.

Rylca używano nie tylko do zapisywania tekstu na tabliczce, ale także do zaznaczania linijek i kolumn. Od najstarszych okresów tekst klinowy był "łamany", na ogół zgodnie z naturalnymi, gramatycznymi lub treściowymi, całościami albo na prostokątne przegródki albo - przynajmniej od okresu staroakadyjskiego -na linijki oddzielone rytymi liniami. Początkowo znaki pisano w przestrzeni między tymi liniami, ale w okresie Ur III upowszechniła się maniera wykorzystywania górnej linii jako wiodącej, z której znaki jakby zwieszane. Maniera ta była jeszcze powszechna w okresie starobabilońskim, szczególnie w listach i tekstach literackich. Sporadyczne przykłady jej stosowania można jeszcze znaleźć w okresie kasyckim, ale w większości przypadków, w okresie kasyckim oraz nowobabilońskim, ryte linie oddzielają linijki tekstu, ale znaki już się z nich zwieszają. Niektóre nowobabilońskie teksty szkolne naśladowały starszy zwyczaj, jednakże w tekstach literackich linie mogły już przechodzić albo przez środek, albo przez łebki klinów. Zazwyczaj jednak nowobabilońskie teksty administracyjne i prawne nie były liniowane. Pisarze z okresu późnoelemickiego powszechnie używali boku rylca, by uzyskać grubsze linie i sprawia to wrażenie innowacji. Liniowanie można było wykonać w prosty sposób wciskając czubek rylca w glinę, a następnie kładąc rylec płasko na tabliczce. Na niewielkiej liczbie tabliczek z królewskich bibliotek w Niniwie można zauważyć, że rylec zastąpiono kawałkiem sznurka, który położono w poprzek powierzchni tabliczki i wciśnięto.

Linie wyryte rylcem zaznaczały nie tylko poziome linijki, ale również podziały pionowe czyli kolumny tekstu. Typowym sposobem zapisywania tekstu na tabliczce z wieloma kolumnami było kolejno: zapisywanie lewej i prawej kolumny na stronie przedniej, a następnie, po odwróceniu tabliczki wzdłuż osi pionowej przez dolną krawędź, zapisanie najpierw prawej, a na koniec lewej kolumny na stronie odwrotnej. Ten kuriozalny porządek pisania sięga wstecz do czasów najstarszych tekstów piktograficznych. Znamy kilka wyjątków od tej reguły, ale są one rzadkością. Ogólnie, jeżeli tabliczka z kilkoma kolumnami tekstu nie odpowiada tym regułom lub gdy tabliczkę należy odwrócić z lewej na prawą, wtedy sugeruje to fałszerstwo.

Bardzo sporadycznie używano rylca dla zrobienia innych znaków. I tak na przykład kilka tabliczek ma ozdobne linie wokół krawędzi zewnętrznej. Niektóre tabliczki rachunkowe z okresu starobabilońskiego, wyliczające dziesiątki osób mają mały znaczek sprawdzenia po każdej dziesiątce, a na kilku tabliczkach literackich, z bibliotek w Niniwie, taki znaczek widnieje po każdych dzisięciu linijkach, prawdopodobnie po to, by ułatwić pisarzowi sprawdzenie, czy nie opuścił jakiejś Linijki. Począwszy ok. okresów średniobabilońskiego i średnioasyryjskiego wiele tabliczek z tekstami literackimi ma "dziurki wypałowe", które zrobiono przez wciśnięcie rylca prostopadle, na wylot przez tabliczkę, od strony przedniej do tylnej lub z obu stron. Uważa się, że dziurki te robiono po to, by ułatwić wysuszenie tabliczki i uchronić ją przed pękaniem w przypadku, gdyby miała być wypalana dla lepszego zabezpieczenia. Jeżeli jednak wziąć pod uwagę rozmiary niektórych dużych tabliczek z okresu Ur III, które w starożytności zostały z powodzeniem wypalone bez zrobienia dziurek wypałowych, to taka interpretacja wydaje się niewłaściwa. W każdym razie niezależnie od tego, co było przyczyną ich pierwszego zastosowania, bardzo szybko stały się sprawą tradycji. Na tabliczkach z bibliotek w Niniwie często można zauważyć, że jeżeli jedna kopia tekstu literackiego ma dziurki wypałowe, to pozostałe kopie tego samego tekstu nie tylko, że mają takie dziurki, ale znajdują się one w tych samych miejscach, niejednokrotnie rozmieszczone w sposób czysto ornamentalny. Dziurki wypałowe są również interesujące z tego powodu, że gdy się im uważnie przyjrzeć to można zobaczyć dokładny kształt rylca pisarza.

Rylcem, sporadycznie, zapisywano też inne pisma, niż klinowe. Niektóre tabliczki z pierwszego tysiąclecia przed Chrystusem, z Babilonii i Asyrii, zawierają - na końcu tekstu lub na krawędziach tabliczki- komentarze zapisane po aramejsku. Wraz ze stopniowym zamieraniem używania pisma klinowego i wzrostem znaczenia języka aramejskiego, nawet na dworze asyryjskiego króla, uwagi po aramejsku mogły służyć jako przewodnik dla czytających po aramejsku kancelistów-archiwistów. Z nieco późniejszego okresu pochodzą tabliczki nawet w całości zapisane po aramejsku, a z samego Babilonu nieliczna grupa tabliczek z tekstami babilońskimi, zapisanymi greckim alfabetem. Na tabliczkach znajdują się też sporadycznie dodatkowe napisy, wykonane tuszem lub farbą, po egipsku, po aramejsku lub asyryjskimi klinami.

Różnymi sposobami i dla różnych celów robiono na tabliczkach także inne znaki. Wiele tabliczek nosi odciski pieczęci świadków lub pisarzy. Inne, zwłaszcza w pierwszym tysiącleciu przed Chrystusem, mają odciski paznokcia kciuka osoby świadka, zamiast jego pieczęci i w takich przypadkach tekst często mówi o tym "taki a taki odcisnął swój paznokieć zamiast swojej pieczęci" W okresie starobabilońskim tę sama funkcję spełniało odciśnięcie rąbka czyjejś szaty na krawędzi tabliczki. Gdy tabliczka już przeżyła, cel dla którego została zapisana, mogła zostać unieważniona przez przekreślenie jej na ukos rylcem lub innym ostrym narzędziem.

Koperty

Niektóre tabliczki, po napisaniu umieszczano w kopertach z gliny, czy to w celu transportu, jak w przypadku listów lub dla zabezpieczenia, jak w przypadku spraw spornych. Praktyka ta zaczęła się w okresie UR III i w większości była ograniczona do tekstów administracyjnych. Aby uniemożliwić oszustwo, zawijano tabliczkę w glinianą kopertę. Całą transakcją ponownie zapisywano na kopercie, a urzędnik odpowiedzialny za nią odciskał swoją pieczęć. W przypadku sporu kopertę można było rozbić i sprawdzić zapis na tabliczce. W okresie starobabilońskim praktyka ta została rozszerzona na wykorzystanie kopert przy zapisach prawnych, szczególnie dotyczących sprzedaży i sporów spadkowych.

W różnych okresach pieczęcie mogły być albo przetoczone w poprzek całej szerokości koperty, albo na specjalnie pozostawionej, nie zapisanej powierzchni, albo tez tekst pisano po prawej stronie koperty, a pieczęcie odciskano po lewej stronie lub na lewej krawędzi. Charakterystyczną cechą kopert-listów w okresie starobabilońskim i staroasyryjskim było pisanie na nich tylko imienia adresata: "Do mojego brata, Awil-Adada"

Pieczęcie

Pieczęcie w formie stempla, albo cylindra pojawiły się na długo przed wynalezieniem pisma. Pieczęcie sporządzano z kamienia, kości lub muszli, a różne wyryte na nich wzory służyły do identyfikacji ich właściciela. Pod koniec okresu wczesnodynastycznego niektórzy właściciele mieli na swojej pieczęci wypisane imię bóstwa lub dedykację dla niego. Początkowo pieczęcie były przeznaczone do znakowania własności.

Tekst i stronę opracowała© Krystyna Prusak. Kraków 2003