Strona powitalna >> Historia książki >> Książka w Polsce >> Bogurodzica
Bogurodzica, średniowieczna polska pieśń religijna, zachowana w różnych odpisach rękopiśmiennych z XV i pierwszej polowy XVI w. Najstarszy jest tzw. tekst krakowski I, pochodzący z 1407 roku. Druk w tzw. Statucie Łaskiego (Kraków, 1506), jest najstarszym drukowanym polskim tekstem poetyckim.
Rękopis Bogurodzicy
Tekst krakowski I obejmuje dwie zwrotki, z których pierwsza skierowana jest do Matki Boskiej, druga do Chrystusa, obie zakończone refrenem "Kyrje eleison". Tekst krakowski II (1408) liczy 14 zwrotek, zaś tekst warszawski (2 polowa XV w.) - 19. Zwrotki pierwotne poszerzono tam o pieśni wielkanocną i pasyjną, a w późniejszych tekstach o litanijne wezwania do różnych świętych. Według Długosza, Bogurodzice śpiewano jako "Carmen patrium" 1410 pod Grunwaldem; była również hymnem koronacyjnym pierwszych Jagiellonów. Znaczenie to straciła w końcu XVI w. Z zapomnienia wydobył Bogurodzice patriotyczny nurt poezji XIX-wiecznej; tradycje Bogurodzicy jako pieśni grunwaldzkiej utrwalił też Sienkiewicz w "Krzyżakach".
Pochodzenie Bogurodzicy stanowi zawiły problem, którym zajmowali się wybitni badacze kultury i języka. Tradycja przypisywała jej autorstwo św. Wojciechowi, ale koncepcja ta została dawno uznana za nierealną, gdyż biskup czeski przebywał w Polsce zbyt krótko, by poznać dobrze język polski i pisać w nim.
Współczesna porównawcza analiza językowa Bogurodzicy z pokrewnymi jej pieśniami narodowymi w Czechach, pozwala wnioskować o jej polskim pochodzeniu, dopuszcza jednak czeskie inspiracje kulturowe. Dostrzegając pokrewieństwa części Bogurodzicy z hymnami łacińskimi, a także związków treści dwóch pierwszych zwrotek z ikonografią bizantyjską oraz języka utworu z wpływami staro-cerkiewno-słowiańskimi i ruskimi, Julian Krzyżanowski sugerował, ze pieśń ta powstała u schyłku XIV w., czyli w początkach panowania Władysława Jagiełły. Jak pamiętamy zachowało się sześć XVI-wiecznych przekazów rękopiśmiennych Bogurodzicy. Tak twierdzi Jerzy Woronczak. Dodajmy, że autorzy "Nowego Korbuta" mówią o dziewięciu odpisach, wliczając do nich rękopis Jana Herburta z XVI w. Ze wszystkich odpisów jedynie tzw. Tekst krakowski I liczy 9 wersów. Miał on być sporządzony w 1407 r. Przez ks. Macieja z Grochowa, wikariusza kcyńskiego, lub też - jak twierdzi Stanisław Urbańczyk - przez kierownika chóru z pobliskiego Gniezna.
Zdaniem profesora kopista miała być człowiekiem starszym, wielkopolaninem, doskonale znającym zapis nutowy. Już w momencie spisania był to utwór powszechnie znany, co potwierdza również amplifikowany tekst krakowski II, liczący 13 zwrotek, a znajdujący się w rękopisie zawierającym łaciński traktat Wilhelma Horborcha z 1408 r. Potwierdzają to także Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza, gdzie odnaleźć można wiadomość o funkcji, jaką pieśń ta wówczas pełniła. Wiemy że była "pieśnią ojczystą" (carmen patrium), rodzajem hymnu narodowego. I to właściwie wszystko, co można stwierdzić z całą odpowiedzialnością.
Dalej już rozpoczynają się spory.
Po pierwsze - o czas powstania. Najwięcej zwolenników zyskała teza o XIII-wiecznym rodowodzie pieśni. Niektórzy badacze jak np. Stanisław Urbańczyk uważał Bogurodzicę za utwór XIV-wieczny. Jest też spora grupa uczonych, którzy nawiązują do tradycji łączącej czas powstania tego zabytku z początkami chrześcijaństwa. Hipotezy ich obejmują okres najwcześniejszy w dziejach kultury polskiej, a więc czasy przedchrześcijańskie, przełomowy wiek X, aż po XII stulecie. Tak więc spory o czas powstania Bogurodzicy obejmują okres co najmniej 400 lat. Jest natomiast rzeczą zadziwiającą, że wśród owej wielości hipotez można dopatrzyć się pewnej prawidłowości, swoistej polaryzacji poglądów. Językoznawcy - może z wyjątkiem Stanisława Urbańczyka - starają się przesunąć granicę możliwie jak najdalej wstecz. Literaturoznawcy - przeciwnie, próbują przybliżyć ją ku współczesności.
Po drugie - nie ustalono dotychczas autorstwa najstarszej części pieśni, owych dziewięciu spornych wersów. Wskazywano zresztą nierzadko nawet dwóch autorów. Mniej więcej od XVI stulecia zaczęto uważać Bogurodzicę za dzieło św. Wojciecha. Przynajmniej z tego okresu zachowały się przekazy łączące tę pieśń z kultem biskupa-męczennika. Ale i wówczas, w XVI wieku, w wieku reformacyjnych przeobrażeń doktrynalnych Kościoła Katolickiego i replik potrydenckich nie brakowało polemistów, przeciwników, którzy - jak np. Krzysztof Kraiński - odmawiali słuszności tej wówczas utrwalonej w świadomości ogółu tezie, przyrównując Bogurodzicę - za Grzegorzem z Żarnowca - do płaszcza żebraczego, bo
"jako płaszcz żebraczy z odmiennego płacia jest zlatany, tak i ta Bogurodzica papieska z dziwnego, odmiennego, różnego i rozmaitego płacia jest uszyta".
Bogurodzica jest arcydziełem. Jak każde arcydzieło zajmuje całością i szczegółami.
Zdumiewa i zachwyca.
Bogurodzica jest trudna. Można ją umieć na pamięć, wspak i w poprzek, a mimo to wciąż czegoś w niej nie dostrzec, co potem nagle okaże się zupełnie proste. Jest trudna nie tylko za względu na archaiczną materię wyrazową. Ma także trudną formułę retoryczą
Bogurodzica jest utworem niezwykłym. Niemal od połowy XVI stulecia poddawany był mniej lub bardziej przekonywującym interpretacjom, nierzadko kontrowersyjnym czy wręcz tendencyjnym. Najczęściej tekst Bogurodzicy stawał się obiektem zainteresowania kaznodziejów (Jakub Wujek, Fabian Birkowski), hagiografów, szczególnie najwybitniejszych z nich - Piotra Skargi, polemistów religijnych bądź katolickich, bądź też protestanckich, wreszcie literatów. Współczesny czytelnik z pewnością przypomni ciekawe uwagi Bogurodzicy wygłaszane przez Adama Mickiewicza czy Cypriana Norwida. I chociaż wiele było prób rozwiązania zagadek jakie kryje w sobie ten utwór, to jednak w odczuciu historyków literatury jawi się on nam jako dzieło w rzeczy samej nieznane.
Bogurodzica znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej Sygnatura: Rkps 1619a
Bibliografia
- R. Mazurkiewicz : Bogurodzica - miedzy pieśnią i ikoną, "Znak", 1983, nr 5-6
- J.Malicki : Legat wieku rycerskiego : studia staropolskie, Wrocław 1989
- E. Ostrowska, Bogurodzica, [w:] O artyzmie średniowiecznych zabytków językowych (Bogurodzica. Kazania Świętokrzyskie, "Posłuchajcie, bracia miła"), Kraków 1967, s. 7, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego" CLIV, Prace Językoznawcze z. 20
Strona powitalna >> Historia książki >> Książka w Polsce >> Bogurodzica