Powstanie średniowiecznych bibliotek można datować na V i VI wiek, pamiętając jednocześnie, że księgozbiory starożytne do tego okresu czasu uległy rozproszeniu lub zostały zniszczone. Główny impuls dla gromadzenia ksiąg w wiekach średnich dał król Ostrogotów Teodoryk Wielki (454 -526), który skupił się na literaturze antycznej jednocześnie wspierając pisarzy i wydawców.

Sposób tworzenia i rozwiązania regulaminowe wypracowane dla bibliotek starożytnych nie odbiły się na pracy ich średniowiecznych następców, ponieważ te drugie, z racji swego położenia tworzone były na podstawie reguł zakonnych. Reguła św. Benedykta określała obowiązki bibliotekarza. Przepisy innych zgromadzeń określały jakość i warunki lektury lub też zalecały przepisywanie rękopisów.

Średniowieczna biblioteka umieszczona była zazwyczaj w zakrystii kościelnej, w klasztorze lub specjalnej przybudówce przy kościele. Izba taka, zaopatrzona była w rzeźbione pulpity, na których spoczywały księgi. Była to jednocześnie czytelnia i miejsce przechowywania książek, gdzie większe dzieła przymocowywano do pulpitów za pomocą łańcuchów a mniejsze umieszczano w szafach (Zob. ilustrację). Nie chroniło ich to jednak przed kradzieżami lub wandalizmem czytelników. Łupem padały często pozłacane ilustracje bądź bogate oprawy. W średniowiecznych bibliotekach nie znano łańcucha: "autor-wydawca-czytelnik", książka była związana z miejscem przechowywania, w sensie dosłownym i w przenośni, to czytelnik czynił starania o to, by czytać księgi.

Ściany pomieszczeń czytelni ozdabiane były alegorycznymi malowidłami przedstawiającymi, m.in. mądrość, filozofię i naukę oraz różnymi sentencjami opiewającymi miłość do ksiąg i wiedzy, np. Klasztor bez biblioteki jest jak twierdza bez zbrojowni. Na pulpitach i szafach umieszczano spisy dzieł i sygnatury książek, identyczne ze znajdującymi się na ich grzbietach. Każdy klasztor posiadał odrębny sposób oznaczania zbiorów i po rodzaju sygnatury można określić pochodzenie danego egzemplarza.

Treść książek w bibliotece średniowiecznej dotyczyła trzech grup zagadnień:

1. Pismo święte i komentarze;
2. Ojcowie Kościoła i dzieła teologiczne;
3. Literatura świecka zawierająca dzieła matematyczne, przyrodnicze, medyczne, filozoficzne, historyczne i prawnicze.

Wszystkie biblioteki średniowieczne miały charakter prywatny, bądź posiadały ściśle określony krąg użytkowników, dopiero renesans wprowadził powszechną dostępność do zbiorów. Źródłami do historii księgozbiorów średniowiecznych są zachowane spisy inwentarzowe lub same księgi. Obrazują one często charakterystykę i zasób ilościowy zbiorów. Informacji tych mogą również udzielić rejestry wypożyczeń, spisy zakupów i darów, zastawów, wykazy książek w dokumentach spadkowych, wreszcie uwagi o księgach i poszukiwania zawarte w listach prywatnych, kronikach i pismach (św. Bonifacego, Gerberta de Aurillac).

Klasztorne zbiory średniowieczne odznaczały się mniejszą liczebnością od ich starożytnych poprzedników; od kilkuset do kilkudziesięciu woluminów. Mimo istnienia indeksów ksiąg zakazanych to nie one spowodowały największe szkody w księgozbiorach, lecz wojny, pożary, nieumiejętne przechowywanie oraz zwyczaj używania kart nieaktualnych rękopisów do usztywniania opraw lub, po wcześniejszym wytarciu, służyły ponownie do pisania (tzw. palimpsesty).

Biblioteki Kościoła Rzymskiego

Kasjodor (Magnus Aurelius Cassiodorus)- Rzymianin , który pochodził ze znakomitego rodu, żyjący w końcu V i na początku VI wieku. Służył (jako kanclerz) na dworze króla Ostrogotów Teodoryka, gdzie czytywał starych autorów oraz pisywał pisma z zakresu historii (Variarum libri XII), jednak pod koniec życia postanowił wycofać się z życia świeckiego i poświęcić się pracy nad książką. Zakłada w 540 r. klasztor Vivarium (rodzaj akademii chrześcijańskiej) w południowej Italii (Kalabria), sam opracował reguły klasztorne dla mnichów, a zapisał to w swym dziele pt. "Institutiones...". Ich obowiązkiem była służba Bogu także przez pilne studiowanie i staranne przepisywanie ksiąg: kościelnych, świeckich zarówno greckich jak i łacińskich, można powiedzieć, że była to pierwsza instytucja wydawnicza średniowiecza. Przy opracowywaniu rękopisów brali udział wykształceni mnisi (średniowieczni edytorzy), którzy wybierali egzemplarz do przepisywania i poprawiali błędy w tekscie przepisanym tekście. Trzeba także podkreślić, że Kasjodor jako pierwszy wskazywał stowarzyszeniom zakonnym obowiązek dalszego rozwijania nauki i piśmiennictwa. Biblioteka w Vivarium posiadała dzieła teologiczne i świeckie, prawdopodobnie po jego śmierci część biblioteki klasztornej przeniesiono do stolicy papieskiej w Rzymie, tutaj w V stuleciu gromadzono książki przy archiwum papieskim w Lateranie.

Znajdujemy także poza Italią przykłady zainteresowania się piśmiennictwem wysokich dostojników duchownych i świeckich. Biskup Clermont Sidonius Apolinaris zostawił w swych listach informacje o wielu bibliotekach w południowej Galii z czasów po najazdach Attyli. Biskup opisał piękny zbiór prefekta Galii Tonantiusa Ferreolusa, jaki znajdował się w posiadłości zwanej "Villa Prusiana" w pobliżu Nimes.

Za panowania Franków zaczął się jednak upadek kultury Galii, powstrzymany dopiero pod koniec VI wieku. Hiszpański uczony biskup Izydor (570-636) zgromadził bogatą prywatną i pełną cennych rękopisów bibliotekę w Sewilli i w oparciu o nią pisał swoje słynne dzieła, z których przede wszystkim "Etymologia", rodzaj encyklopedii, była jednym z najczęściej używanych podręczników. To dzieło jest o gramatyce, medycynie, Bogu, człowieku, geografii, wojnie, zabawach, bibliotekach i książce, czyli pierwsza księga poruszająca zagadnienia bibliologii.

Rzym w IV wieku posiadał archiwum i bibliotekę papieża Damazego. Natomiast w pałacu Lateraneńskim notowano w "Scrinium" lub "Bibliiiotheca romanae ecclesiae apostolieae sedis" wszystkie księgi i zbiory archiwum. Grzegorz Wielki (540-604) zaczął różnicować zbiory, jednak podział końcowy nastąpił w VIII w. kiedy bibliotekarzem był niejaki Theophilactus. W VII wieku istnieje biblioteka w bazylice Św. Piotra tam znajdują się najważniejsze i najcenniejsze dzieła dotyczące spraw Kościoła.

Biblioteki w Skandynawii.

W Danii znamy biblioteki w klasztorze Om koło Ry, w Soro (w Królewskiej Bibliotece w Kopenhadze znajduje się rękopis justyniański, który był ofiarowany klasztorowi Soro przez biskupa Absalona), w Herredsvad, w Skanii, w Naestved itd. Zbiory posiadały także kościoły katedralne w Lund, w Roskilde, w Ribe, Aarhus i Szlezwik. Norwegii znane są księgozbiory przy stolicach biskupich w Bergen, Trondheim i Stavager oraz w klasztorze w Munkeliv w Bergen. W Szwecji klasztor Św. Brygidy w Vastena, który zgromadził około 1500 tomów, określany jako największa biblioteka skandynawska średniowiecza.
Rękopisy skadynawskie nie były tak barwne i ozdobne w porównaniu do ich odpowiedników w Europie Zachodniej (Italia, Francja), pergamin był szorstki o barwie ciemnej, niekiedy nawet przybrudzony.

Dzień powszedni bibliotek klasztornych

W tym okresie, w całej Europie życie książki średniowiecznej rozwijało się według jednolitego schematu. W skryptoriach, czyli w izbie kopistów, gdzie panowały surowe reguły zakonne pracowali mnisi lub mniszki ku chwale Boga. O mnichu Othlohu z klasztoru Św. Emmerama mówi się, że przepisał 23 mszały, 1 psałterz, 3 ewangelie, 2 lekcjonarze, 2 dzieła św. Augusta i 7 reguł.

Biblioteki klasztorne powiększały swoje zasoby dzięki pracy mnichów, oni sami nie mogli posiadać książek na własność, a wszystko co napisali należało do klasztoru. Klasztorne biblioteki były wzbogacane przez darczyńców, byli to możni panowie lub wyższe duchowieństwo, którzy w ten sposób chcieli zasłużyć na wpisanie do księgi darów (liber daticus) i na pamięć braci przy modlitwie. Biblioteką zajmował się jeden z mnichów (scipturarius), nadzorował skryptorium i jako armarius lub librarius zawiadywał biblioteką. Czasem stanowisko bibliotekarza, które uważane było za bardzo ważne, powierzano innemu bratu. Urząd bibliotekarza nakładał obowiązek czuwania nad porządkiem i czystością książek oraz nad opracowywaniem katalogów. Katalogi opracowywano rozmaicie, ale na ogół były one zwykłymi listami inwentaryzacyjnymi, potrzebnymi do odnalezienia rękopisu i dlatego zawierały tylko najniezbędniejsze dla tego celu informacje. Książki stały w szafach, które dopiero w późnym średniowieczu zastąpiono częściowo skośnymi pulpitami. Każda książka zaopatrzona była w znak własnościowy, do czego często dodawano przekleństwo pod adresem ewentualnego jej złodzieja.

Do obowiązku bibliotekarza należało również czuwanie nad wypożyczaniem ksiąg. W wyznaczonych terminach bracia gromadzili się, oddawali wypożyczone książki i otrzymywali nowe. U benedyktynów wymieniano książki raz na rok, podczas gdy św.św. Izydor i Augustyn nakazywali w swych regułach codzienne wypożyczanie braciom książek z rana, a oddawanie wieczorem. Książki pożyczano również poza klasztory; pierwszeństwo miały inne zgromadzenia klasztorne, zbiory wypożyczano także osobom świeckim. Za każdą wypożyczoną książkę należało złożyć zastaw (memoriale), który zazwyczaj miał postać innego dzieła. Zachowały się spisy wypożyczonych książek, które sięgają wstecz aż do IX stulecia (klasztor Weisenburg w Alzacji).

Sprzęt biblioteczny

Do XIII wieku księgi w bibliotekach układano na półkach w zamykanych szafach (armaria). W wieku XIV pojawia się nowy sprzęt biblioteczny - lectrinum albo pulpitum, czyli pulpit z pochyłą przykrywą, na której kładziono książki. Najbogatsze biblioteki posiadały osobne sale przeznaczone do ich przechowywania, gdzie pulpity owe znajdowały się przy oknach. Inne z kolei przymocowywały księgi łańcuchami do pulpitów, dość mocnych i wystarczająco długich, aby umożliwić wygodne czytanie; łańcuch przytwierdzano jednym końcem do dolnego lub górnego brzegu okładki, a drugim - do sztaby umieszczonej nad lub pod pulpitem. Tak zabezpieczone księgi (libri catenati) mogły być odpinane za pomocą klucza. Zwyczaj ten przechował się w bibliotekach do XVI w. Księgi na półkach ustawiane były do ściany grzbietami, dlatego nie przywiązywano wagi do ich ozdabiania. Obecny zwyczaj ustawiania książek pochodzi z XVII wieku. Tytuł księgi wypisywano atramentem na kawałku pergaminu i przylepiano do górnej okładziny albo wypisywano na przednim cięciu, aby był widoczny, gdy księga stanie na półce. Niekiedy pisano tytuł na dolnym cięciu, tak by można go było odczytać, w przypadku gdy księga będzie spoczywać na pulpicie. Istniały pulpity służące wyłącznie do czytania, o różnorodnej konstrukcji, np. obrotowe - pozwalające na trzymanie kilku ksiąg otwartych równocześnie i porównywanie ich treści.

Biblioteki kościelne na Zachodzie

Wśród klasztorów, Benedyktyni przywiązywali ogromne znaczenie do pracy nad książką, a ich najstarsza biblioteka na wzgórzu Monte Cassino stała się jedną z najbogatszych i najwyżej cenionych. We Francji zakon ten został założony w VII w. w miejscowości Fleur nad Loarą. Sławę swoją zawdzięcza darowiznom i przywilejom, którymi był obsypywany przez osoby świeckie i duchowne. W całych południowych Włoszech znano benewencki styl pisma stosowany w klasztorze. Swój rozkwit przeżywał za rządów opata Dezyderiusza (1057-1087). Wichry historii nie oszczędzały tej książnicy, lecz zawsze potrafiła ona dźwignąć się z upadku. Opat Mascarius w roku 1146 wydał statut ( utrzymał się w mocy do 1562 r.), w którym określił czynsz w wysokości dwustu osiemdziesięciu soltów w złocie, który mieli płacić członkowie klasztoru i podległe mu opactwa, a był on przeznaczony na utrzymanie i wzbogacenie biblioteki. Na tej samej zasadzie działały biblioteki w klasztorach pod wezwaniem Boga Ojca w Chartres i Św. Trójcy w Verdôme. W XII i XIII wieku biblioteka w Fleury i jej skryptoria były w pełni rozwoju, ale do naszych czasów zachowały się tylko rękopisy w znikomej ilości, gdyż w 1562 r. kalwini rozgrabili bibliotekę.

Znacząca biblioteka istniała w Cluny, klasztor ten już w X wieku za pierwszego opata Bernona przyłączył do niego szkołę. Natomiast Odon, scholastyk i późniejszy opat klasztoru zwiększył zasoby biblioteki o 100 rękopisów, zaś jego następca Maieul zajął się rozwojem skryptorium, a w szczególności dbał o przepisywanie pism Ojców Kościoła. Były one przedmiotem dociekań kluniaków. W XI wieku, w okresie pracy opata Piotra Czcigodnego (dokonał przekładu Koranu) zachowała się duża ilość dokumentów świadczących o rozkwicie kaligrafii kluniackiej. Należy też zwrócić uwagę na ożywioną wymianę rękopisów pomiędzy klasztorami, utrzymywano również kontakty z wykształconymi ludźmi m.in. Abélard. Tak jak biblioteka na Monte Cassino, biblioteka w Cluny została ograbiona przez kalwinów. Biblioteki zakonu kluniackiego znajdowały się także w Paryżu: biblioteka Saint-Martin-des-Champs i Saint-Martial w Limoges, a w Anglii zbiory w Canterbury i w opactwie Saint-Alban.

We Francji rozwijają się biblioteki Saint-Martin-de-Tours, opactwa Alcuina, w Cordobie. Biblioteka w Cordobie miała przyznane przez papieża w XII wieku prawo do specjalnej dotacji (przeznaczonej na opłacanie bibliotekarza i oprawę ksiąg. Z katalogu dowiadujemy się o bogactwie zbiorów biblioteki (dzieła św. Augusta zajmują 39 pozycji). Zbiory biblioteki uległy rozproszeniu w czasie wojen religijnych, część włączona została w XVII w. do zbiorów biblioteki w Saint-Germain-des-Prés, obecnie wchodzi ona w skład Biblioteki Narodowej w Paryżu. Pozostała część rękopisów została przeniesiona do Amiens, bądź też znalazła się w rosyjskiej Bibliotece Carskiej (Biblioteka Publiczna w Petersburgu). Biblioteka w Sainte-Genevieve powstała za sprawą zakonu augustianów, Saint-Victor cieszyła się względami za czasów Franciszka I. We Francji zakony franciszkańskie i dominikańskie utrzymywały wiele bibliotek w Paryżu i na prowincji. Z Włoskich książnic należy wymienić Bibliotekę Św. Jana i Św. Pawła, która znajduje się w Wenecji. Niemiecka biblioteka Annaberg w Saksonii. W Anglii zbiory w Londynie i Oxfordzie, dokąd zakony żebracze przybyły w 1224 roku. Pierwszy międzybiblioteczny katalog centralny pojawił się w średniowieczu u franciszkanów.

W końcu XIV wieku, sto osiemdziesiąt sześć klasztorów angielskich przysłało równocześnie wykaz posiadanych ksiąg, na podstawie tych informacji opracowano "Registrum librorum Angliae" (Katalog ksiąg w Anglii), znajduje się on obecnie w Bodleian Library w Oxfordzie. Ten spis uważany jest dziś za pierwszą ze znanych prób sporządzenia katalogu centralnego dla zespołu bibliotek, z jednoczesnym wskazaniem miejsca, gdzie znajduje się dzieło. W klasztorach niemieckich także istniały próby wymiany danych o stanie księgozbioru między bibliotekami. Z utworzeniem kapituł katedralnych w IX i X wieku związane są szkoły, a przy nich biblioteki. Bogate zbiory znajdowały się przy katedrze w Chartres, w Lyonie, w Reims, Cambrai, Rouen, Clermont.

Trzon biblioteki papieży w Avignonie stanowiły dary lub zbiory zmarłych prałatów, a działalność literacka przyczyniała się do jej wzbogacenia. Zachowały się inwentarze z lat 1369 i 1375, z których wynika, że biblioteka liczyła ponad dwa tysiące dzieł. Poza zbiorem głównym, złożonym przeważnie z dzieł teologicznych i religijnych, znajdowali się tam klasyczni autorzy: greccy i łacińscy. Papieże przenosząc się do Rzymu zabrali tylko małą część tej biblioteki, reszta znajduje się w Bibliotece Narodowej w Paryżu, jej część będącą w posiadaniu rodziny Borghese, od której Watykan odkupił w 1899 roku.

Biblioteki na Rusi Kijowskiej

W roku chrztu Rusi w 988 pierwsze szkoły w Kijowie i innych miejscowościach powstały z rozkazu księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego. Największe jednak zasługi dla rozwoju oświaty położył jego syn Jarosław Mądry, który położył podwaliny pod działalność przekładową tekstów z Europy Zachodniej oraz rozwój bibliotekarstwa. Zgromadził on pierwszą na Rusi bibliotekę, składającą się z ksiąg greckich i słowiańskich i przekazał je założonemu w 1037 r. Kijowskiemu soborowi sofijskiemu. Jego synowie i ich następcy łożyli na gromadzenie ksiąg.

Biblioteki u Słowian Południowych

Najstarszą biblioteką w Bułgarii był księgozbiór dworski cara Symeona, "miłośnika ksiąg" w Presławiu. Z biegiem lat powstawały w Bułgarii biblioteki przy cerkwiach i klasztorach oraz szkołach. Ale niestety ze śmiercią cara kultura upadła.

Na dworze założyciela państwa serbskiego Stefana Nemanji istniała biblioteka. Dwaj jego synowie Stefan i Rastko (św. Sawa) byli pisarzami. Z inicjatywy św. Sawy przetłumaczono "Nomokanon" na język serbski, w przekładzie pojawiły się słowa knjigohranitelj oznaczające bibliotekarza i knjigohranilnica - biblioteka. Niektórzy władcy zakładali księgozbiory np. car Dusan, który kupił po swej bytności w 1350 roku w Dubrowniku wiele greckich i łacińskich ksiąg, aby posłać je temu miastu w darze by utworzyło bibliotekę jego imienia. Bogate księgozbiory mieli kolejni despoci w XIV i XV wieku, także feudałowie, a za czasów tureckich posiadali książki rzemieślnicy. Najstarsza serbska biblioteka klasztorna założona w XII wieku znajduje się w klasztorze Chilandar na świętej górze Athos. Kiedy jej założyciel św. Sawa z początkiem 1208 r. powrócił do ojczyzny, ośrodkiem swej działalności uczynił klasztor w Sudenicy, tam w bibliotece znalazły schronienie "Żywot św. Sawy" oraz "Pieśń cerkiewna ku czci Symeona Nemanji". Ze zbiorów biblioteki zachowały się jedynie "Jevandelje" z początków XVI wieku, i inne rękopisy odnaleziono rozproszone w innych miejscowościach. Jeden z mnichów spalił rękopisy, żeby nie wpadły w ręce tureckie. Biblioteka cerkiewna powstała nad rzeką Ibar w założonym przez synów Nemanji klasztorze Žiča. Znajdowały się tam "księgi arcybiskupie", coś w rodzaju pecji, stanowiące wzorcowy tekst "Nomokanonu św. Sawy" przeznaczony do kopiowania dla każdej diecezji. Księgi były przechowywane często w skarbcach, ponieważ ceniono je ze względu na ich treść oraz na wartość materialną, co potwierdza m.in. świadectwo arcybiskupa Nikodema z lat 1321 - 1322. Siedziba arcybiskupa serbskiego w klasztorze Žiča zostaje pod koniec XIII w. przeniesiona do klasztoru Peć z częścią biblioteki (112 zachowanych rękopisów, reszta zabrana po ucieczce patriarchy Arsenija III Crnojevicia w roku 1690). XIII w. w Europie to czas upadku klasztorów chorwackich i ich bibliotek. Przykład opactwa Św. Krąewana w Zadarze (rok zał. 986), które posiadało w 1449 r. zaledwie 60 kodeksów. W XIII wieku na terenie Chorwacji rolę upadającego zakonu benedyktynów przejęli cystersi oraz nowo powstałe zakony franciszkanów, dominikanów i paulinów, klasztory te zapoczątkowały istnienie bibliotek tych zgromadzeń. W bibliotece kapituły w Zagrzebiu zachowały się księgi pochodzące z XI wieku, największa jednak ich ilość pochodzi z XIII i XIV stulecia. Inwentarze biblioteki kapitulnej mówią o dziełach o treści teologicznej, religijnej i liturgicznej, księgach prawa kanonicznego, dziełach medycznych, filozoficznych, przyrodniczych orze astrologiczne. Wśród autorów wyróżnić można: Arystotelesa, św. Augustyna, Izydora z Sewilli, Petrusa Lombardusa, św. Tomasza z Akwinu.

Biblioteki uniwersyteckie

Duchowny Robert de Sorbon założył w Paryżu pierwsze kolegium z księgozbiorem. Biblioteka podzielona była na dwie części: "duża książnica" w której znajdowały się księgi najczęściej używane, przytwierdzone łańcuchami do pulpitów; "mała książnica" zawierała księgi rzadziej czytane, wypożyczane za kaucją oraz dublety. W 1290 r. Księgozbiór liczył 1.117 rękopisów.

Księgozbiór kolegium w Nawarze był drugą ważną biblioteką uczelnianą. Inna biblioteka to księgozbiór kapituły w Noyon, wykonana w całości w drewnie. Przy uniwersytetach grupowali się ludzie zajmujący się pracą nad powstaniem książki: pisarze (bibliographrii), iluminatorzy (rubricatores), pergameniści (pergolamini), introligatorzy (bibliopeges) a wreszcie księgarze (stationarii), byli oni poddani ścisłym przepisom i kontroli uniwersytetu. Zachowały się przepisy regulaminowe dla stacjonariuszy w Bolonii z r. 1259, a w Paryżu z lat 1275 i 1323)

Początki bibliotek w Polsce

Na ziemiach słowiańskich powstały w średniowieczu tylko dwa uniwersytety w czeskiej Pradze i w Krakowie. Założycielem uniwersytetu w Pradze w roku 1348 Karol IV. Znane są jego zamiłowania bibliofilskie zrodzone w Paryżu i Awinionie skąd cesarz sprowadzał do kraju wspaniałe rękopisy, obdarowując nimi kościoły i klasztory praskie oraz uniwersytet. Prywatna biblioteka cesarza wraz z archiwum znajdowały się na zamku Karlstein, o którym nic nie wiadomo. Rękopisy i "Biblia wiedeńska" jegosyna Wacława IV z czasem stały się własnością Zygmunta a po jego śmierci Habsburgów.

W Krakowie w 1364 r. Kazimierz Wielki zakłada uniwersytet krakowski (kazimierzowski). Przy nim powstaje biblioteka, z której zachowały się tylko trzy kodeksy z lat 1367 - 1369. W niedługim czasie po zgonie Kazimierza Wielkiego w 1370 r. Podupadła ona zupełnie. Dopiero Władysław Jagiełło wraz z królową Jadwigą doprowadził do wskrzeszenia uczelni w 1400 r. na wzór praskiego uniwersytetu. Dzielił się na cztery wydziały zwane kolegiami przy których już w początku XV wieku zaczęły powstawać biblioteki - wzrastające dzięki darom i zapisom czynionym przez profesorów danego kolegium. Największe znaczenie miała biblioteka Collegium Maius przy ulicy św. Anny, stając się trzonem Biblioteki Jagiellońskiej. W 1500 r. ilość rękopisów była większa od ilości posiadanych druków, cały księgozbiór liczył wówczas co najmniej 2.500 tomów. Do zbiorów Kolegium Większego weszły także książki medyków. Przy ulicy Grodzkiej znajdowała się biblioteka prawników Collegium Iuridicum i mały zbiór Collegium Minus. W czasie reformy Akademii Krakowskiej (1777 - 1780) uchwałą Komisji Edukacji Narodowej stworzono podstawy do połączenia w jeden księgozbiór wszystkich bibliotek wchodzących w skład krakowskiej uczelni. Od roku 1429 biblioteka Kolegium Większego kierowana była przez dwóch kustoszy, wybieranych każdego roku z grona profesorów. Do ich obowiązków należał dobór książek, opieka nad biblioteką a głównie wypożyczanie i udostępnianie zbiorów. Kustosze biblioteki nie opracowywali zbiorów, gdyż biblioteka nie miała w owym czasie żadnych spisów i katalogów.

W Polsce w XI-XII wieku istniały różne typy bibliotek: klasztorne, katedralne, szkolne, dworskie i prywatne. Przykładem mogą tu być biblioteki klasztorów benedyktynów i cystersów (Tyniec, Św. Krzyż, Trzemeszno, Mogiła, Lubiąż). Należy wspomnieć o prawdopodobnie istniejących bibliotekach kolegiat w Kaliszu, Łęczycy, Sandomierzu oraz księgozbiorach katedr biskupich w Poznaniu, Płocku, Gnieźnie (szkoła katedralna). Z tego okresu pochodzą dwa spisy inwentarzowe katedry krakowskiej: "Spis przedmiotów skarbca kościelnego" (1101 r.) wymienia trzy księgi liturgiczne tzw. plenaria (oprawa złota i srebrna) oraz drugi spis z 1110r. (sporządzenie zlecił biskup krakowski Maurus) wymienia 52 kodeksy, wśród nich były m.in. książki liturgiczne, prawnicze, filozoficzne, autorów klasycznych (Owidiusza, Terencjusza), reguły gramatyczne, encyklopedia Izydora z Sewilli, dwa egzemplarze prawa longobardzkiego itp. Do dziś zachowały się księgozbiory klasztorów, takich jak Mogiła koło Krakowa, Św. Krzyż na Łysej Górze, Koprzywnica koło Sandomierza, inne biblioteki na skutek wojen, klęsk żywiołowych i sekularyzacji klasztorów zachowane zbiory najczęściej były wcielane do bibliotek świeckich (miejskich, szkolnych i naukowych). Ludwig I, książę brzeski posiadał bibliotekę, którą zapisał w testamencie (1360 r.) córce Katarzynie, bratu Wacławowi i klasztorom w Brzegu, Legnicy, Lubiążu. Także na wawelskim zamku Kazimierza Wielkiego zachowany kodeks świadczy o istnieniu pewnej ilości książek. Już na pewno Długosz podaje pewną informację na temat biblioteki królowej Jadwigi, która zawierała: dzieła ascetyczno-religijne (Biblia Starego i Nowego Testamentu), żywoty świętych, kazania, rozmyślania i inne księgi z łaciny na język polski przełożone (królowa nie znała języka łacińskiego).

Wirtualna Historia Książki i Bibliotek. Kraków 1997-2007.
Tekst Sebastian Pluta, Izabela Wawroska
Stronę wykonał Stanisław Skórka skorka@wsp.krakow.pl. Ostatnia aktualizacja 2.03.2007
Statystyka