Strona powitalna >> Historia książki >> Książka w Polsce >> Ewangeliarz emmeramski
Ewangeliarz emmeramski
Kodeks emmeramski należy do spuścizny bawarskiej szkoły iluminatorskiej. Zawiera cztery Ewangelie poprzedzone dedykacjami Ojców Kościoła i Kanonami Zgodności a zakończone Capitulare evangeliorum. Tekst rękopisu zdobią skromne a zarazem piękne inicjały roślinne i zwierzęce oraz kilkanaście miniatur: Świętego Emmerama, przedstawiające go na tronie z otwartą księgą, ze Św. Wolfgangiem i Dionizym, nadto z biskupami Gaubaldem i Tutonem, Ewangelista Mateusz, Ewangelista Jan, Ewangelista Marek, Ewangelista Łukasz. Uderzającą cechą dekoracji malarskiej Kodeksu emmeramskiego jest prawie zupełny brak miniatur ilustrujących tekst, przy równoczesnym bogactwie przedstawień nie mających związku z treścią rękopisu. O swoistym pięknie Kodeksu krakowskiego decyduje jasna kompozycja a także pewna surowość i powściągliwość form. Pergaminowe karty Ewangeliarza poukładane są w poszyty typu quaterion. Pierwsza z nich jest niepełna i nietypowa. Tworzy ją tylko jeden arkusz złożony na pół. Składka ta mogła być dołączona do całości już po napisaniu Ewangeliarza. Wszystkie składki Kodeksu, z wyjątkiem wymienionej niepełnej, są ponumerowane cyframi rzymskini.
Św. Jan Ewangelista piszący Ewangelię.
W lewej ręce trzyma rasorium
do usuwania napisanego tekstu
Ewangeliarz emmeramski pochodzi ze skryptorium klasztoru św. Emmerama w Ratyzbonie z XI wieku. Pozwalają to stwierdzić miniatury Kodeksu emmeramskiego, przedstawiające głównie lokalnych świętych bawarskich, wartości formalne części malarskiej oraz właściwości tekstu. Na podstawie wyobrażeń ikonograficznych i objaśnień historycznych miniatur osób w nim zamieszczonych, datę powstania określa się w granicach lat 1070-1111. Dokładnie datę powstania pozwala nam określić miniatura na stronie czwartej, przedstawiająca w pierwszym rzędzie pod arkadami trzech władców, w drugim zaś rzędzie trzech opatów. Opatami są zwierzchnicy klasztoru benedyktyńskiego św. Emmerama w Ratyzbonie: Ramwold 975-1000/1001; Eberhard 1064-1070; Routpert 1070-1095. Co do władców istniały spory. J. Szujski zidentyfikował ich od razu z królem Henrykiem I 919-936; cesarzem Henrykiem II 1002-1024; Konradem II 1024-1039. Jednak późniejsi badacze odnieśli portret cesarza Henryka do Henryka IV 1056-1106, a dwie pozostałe postacie do jego synów Konrada i Henryka. To pozwoliło stwierdzić, że prawdopodobnie rok 1099 - koronacja Henryka na króla niemieckiego, może być rokiem powstania ewangeliarza.
Pozostają jeszcze dwie propozycje. Wiążą one kodeks z osobą Henryka IV wyznaczając granice na lata 1099-1106 i z osobą Henryka V umieszczając datę powstania w latach 1106-1111. Zgodnie z tym jedni uczeni określają ten ewangeliarz mianem Kodeksu Henryka IV, inni Kodeksem Henryka V.
Bronisława Malik-Gumińska zgadza się z tezą, że w "Ewangeliarzu emmeramskim na stronie czwartej przedstawiono władców za życia", natomiast postać ze strony pierwszej tego ewangeliarza identyfikuje z osobą Henryka V. Postać władcy zdobiąca pierwsza stronę kodeksu została wystylizowana w konwencji obrazującej króla Dawida i ma wyraźnie charakter abstrakcyjny. Dla mnichów w Ratyzbonie decydujący był fakt, że w pewnym momencie obok cesarza było w Imperium dwóch królów: Konrad w Italii i Henryk-junior w Niemczech. Nikt jednak około roku 1100 nie potrafił powiedzieć, który z nich dwóch stanie na czele państwa po śmierci ojca. W tej sytuacji dla autora miniatury, na stronie czwartej, najbezpieczniejszą rzeczą było przedstawić stan faktyczny. Postacią centralną uczynił on cesarza, ale jest faktem znamiennym, że wszystkich trzech wyposażył w te same insygnia władzy. Niejako w każdym szczególe na stronie czwartej odwzorowano sytuację wytworzoną w Cesarstwie około roku 1100. Toteż nie można wątpić, że właśnie około tej daty zaczęto spisywać i przyozdabiać Ewangeliarz.
Do Polski Ewangeliarz został przywieziony prawdopodobnie przez Judytę Marię, córkę cesarza Henryka III, a siostrę Henryka IV. Była ona najpierw żoną węgierskiego Salomona, a po jego śmierci, w 1087 roku poślubiła Władysława Hermana. Przewrót polityczny w Polsce po wygnaniu króla Bolesława Śmiałego i przejściu Władysława Hermana na stronę króla niemieckiego Henryka IV oraz związanie się sojuszem z księciem czeskim Wratysławem, otworzyło kupcom ratyzbońskim, i nie tylko, drogę do Polski i dalej do Kijowa. Z przekazu żywociarzy Ottona z Bambergu wynika, że Judyta Maria pozostawała w żywej korespondencji ze swym bratem Henrykiem IV i często wymieniała z nim dary. Jest więc możliwe, że za otrzymane podarunki brat przekazał jej omawiany ewangeliarz.
Kodeks mogła także otrzymać, jako posag, Agnieszka - żona Władysława Wygnańca. Przypuszczalna data jej zaślubin - lata 1125-1127 - może stanowić datę przywiezienia kodeksu do Polski. W czasie swego pobytu mieszkała zapewne na Wawelu, musiała też utrzymywać kontakty z Kapitułą, a chcąc zjednać poparcie małżonkowi, mogła Ewangeliarz Henryka V, swego wuja, ofiarować katedrze krakowskiej. Jego tekst znajduje się w Bibliotece Kapitulnej Katedry Krakowskiej (KP 208, nr p. 70).
Bibliografia
- G. Labuda, Ewangeliarz Emmeramski - czas sporządzenia w Ratyzbonie, czas przeniesienia do Krakowa W: Cultus et cognito. Studia z dziejów średniowiecznej kultury. Warszawa, 1976, s. 313-322.
- Encyklopedia Katolicka t.4.- Lublin, 1983
- Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław, 1971
- B. Malik-Gumińska, Kodeks Emmeramski, zagadnienia czasu powstania, ikonografii i treści miniatur, "Folia Historiae Artium", 1972, nr 8, s. 5-42
Strona powitalna >> Historia książki >> Książka w Polsce >> Ewangeliarz emmeramski
Wirtualna historia książki i bibliotek. Polska książka rękopiśmienna. Kodeks emmeramski. Tekst oprac. Barbara Mirta-Łabaj.
Kraków 2002 Statystka.