Strona powitalna >> Dział: Źródła >> Słownik terminów
Zaczerpnięto z książki: Barbara Miodońska Małopolskie malarstwo książkowe. 1320-1540. Warszawa 1993
A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U W Z
(gr. antiphonos - odpowiadający) krótki refren używany w liturgii rzymskiej i wschodniej od połowy IV w., rozpoczynający i kończący psalm lub hymn. Zadaniem a. jest podanie tonacji muzycznej psalmu oraz zwrócenie uwagi na myśl przewodnią obchodzonej uroczystości. A. zwano również śpiewy kościelne powstałe w X-XII w. bez związku z psalmami. A., podobnie jak psalm, wiąże się z tradycją śpiewów synagogalnych.
(łac. liber antiphonarii, antiphonale, antiphonarium) zawierał początkowo teksty mszy śpiewane przez chór (antiphonarium missae), wyodrębnione po XI w. jako graduały (graduale) oraz teksty i melodie antyfon i responsoriów oficjum godzin kanonicznych (antiphonarium officii), w późnym średniowieczu - tylko te ostatnie. Zachowały się iluminowane a. klasztorne i diecezjalne - katedralne i kolegiackie - zawarte w jednym lub większej liczbie tomów, aż do sześciu. Teksty a., zwłaszcza oficjów rymowanych, stanowią świadectwo zasięgu i chronologii poszczególnych kultów świętych, m.in., patronów polskich. Niektóre z nich zawierają dramatyzacje liturgiczne inscenizowane w kościele, np. Visitatio sepulcri (Nawiedzenie grobu Chrystusa w Wielką Sobotę). Zob. księgi liturgiczne.
(łac. breviarium, liber horarum cannicarum, viaticus) - księga modlitw obowiązkowych dla duchowieństwa (officium divinum) odmawianych indywidualnie lub zbiorowo w ciągu całej doby, w stałych godzinach (horae canonicae). Ukształtował się ostatecznie w XIII w. jako odrębna księga, w skład której wchodziły: psałterz, podzielony na dni tygodnia i godziny kanoniczne, antyfony, responsoria, kapitula, hymny, kolekty i czytania (lectiones) rozmieszczone w porządku roku liturgicznego, poprzedzone kalendarzem liturgicznym. Skróconą formę b. do indywidualnego użytku, np. w podróży, zwano viaticus. Zob. księgi liturgiczne.
Do góry(łac. explicare - rozwijać) - formuła umieszczana na końcu tekstu, oznajmiająca o zakończeniu dzieła lub jego części - księgi, rozdziału; rozpoczynała się od słowa "Explicit", po którym następował tytuł. E. zawierał często imię skryptora i datę ukończenia jego pracy. Zazwyczaj e. wyróżniał się formą graficzną lub kolorem. Zob. incipit, kolofon.
(łac. Evangelistarium) - zbiór wybranych ustępów (perykop) z czterech Ewangelii, odczytywanych lub odśpiewywanych w czasie odprawiania mszy św. Od XI w. zastępował wcześniejszy
(łac.evangeliarium), który zawierał pełny tekst czterech Ewangelii. Zob.księgi liturgiczne .
Do góry(łac. Horae) - od XIII w. najpopularniejszy na zachodzie Europy rodzaj modlitewnika do prywatnego nabożeństwa, przeznaczonego dla ludzi świeckich, a wzorowanego na oficjum brewiarzowym (rozkład modlitw na godziny kanoniczne). Zawierały jako części istotne: kalendarz liturgiczny, małe oficjum o Matce Boskiej, siedem Psalmów pokutnych, litanię do Wszystkich Świętych, modlitwy do świętych i oficjum za zmarłych oraz inne elementy, których dobór był zmienny. Zob.modlitewnik .
(łac. horae canonicae - godziny obowiązkowe) - godziny sprawowania "Służby bożej" - officium divinum - nabożeństw obowiązkowych dla zakonników i kleru po wyższych święceniach. Składały się na nie modlitwy, śpiewy i czytania tekstów z Biblii, dzieł pisarzy kościelnych, zwłaszcza Ojców kościoła, i z żywotów świętych, rozłożone na okres całej doby. Od XIII w. były to: matutinum w trzeciej ćwierci nocy, hora prima (jutrznia) o wschodzie słońca, tertia, sexta i nona w ciągu dnia, vesperae (nieszpory) przed zachodem słońca i completorium (kompleta) po zachodzie słońca. Treść nabożeństw g. k. regulował kalendarz liturgiczny.
1. rozwinięta pod względem muzycznym forma psalmu responsoryjnego, zredukowanego do jednego wersetu. Psalmista odśpiewywał go stojąc na stopniu (łac. gradus) ambony, stąd nazwa; 2. księga liturgii mszalnej (łac. graduale, liber gradualis), która wyodrębniła się po XI w. z antyfonarza. Zawierała śpiewy mszalne wykonywane przez kantora i chór. Były to: części stałe mszy (ordinarium missae) - Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Agnus Dei oraz części zmienne (proprium missae), w tym introit i g., oraz inne śpiewy wykonywane w czasie sprawowania mszy św. Znane są g. jedno-, dwu- i wieloczęściowe, uporządkowane zgodnie z przebiegiem roku liturgicznego (Graduale de tempore, Graduale de sanctis). Zob. księgi liturgiczne.
Do góry(łac. - zaczyna się) - 1. W rękopisach średniowiecznych formuła umieszczana na początku tekstu, zawierająca imię autora i tytuł dzieła, a rozpoczynająca się od słowa "Incipit"; stosowano ją również na początku poszczególnych części dzieła - księgi, rozdziału, często na początku ksiąg Biblii. I. wyróżniano barwą lub formą graficzną. 2. Początkowe wyrazy lub pierwsze zdanie tekstu, zwane takie initium (łac. - początek). Zob.eksplicit, kolofon.
- tekst recytowany lub śpiewany na początku mszy, na wejście celebransa, złożony z antyfony i wersetów psalmu, zapisany w mszale oraz w graduale. I. ważniejszych świąt w obrębie proporium de tempore i proporium de sanctis wyróżniano ozdobnym inicjałem, często miniaturą inicjałową z kompozycją figuralną odnoszącą się do tytułu święta.
- wykaz świąt i wspomnień (commemoratio) stałych, tzn. związanych na stałe z określonym dniem miesiąca, zamieszczany był na początku ksiąg liturgicznych odzwierciedlających porządek roku kościelnego, tj. mszału i brewiarza, a także w niektórych rodzajach modlitewników (godzinki). K. l. złożony z dwu- lub trójbarwnego zapisu, którego układ umożliwiał łatwe odszukanie dnia świątecznego oraz określenie jego rangi liturgicznej, wyposażano w ozdobne inicjały KL (skrót od łac. Kalendae) na początku każdego miesiąca. Niekiedy dodawano takie dwa cykle miniatur przedstawiających znaki Zodiaku oraz prace rolnicze i inne zajęcia przypadające na poszczególne miesiące roku. K. l. diecezjalny obejmował porządek świąt i wspomnień obowiązujących w danej diecezji; do k. 1. zakonnego włączano święta własne danego zakonu. Zob.rok liturgiczny.
- najważniejsza i długo niezmienna część liturgii mszalnej, zwana także "wielką modlitwą eucharystyczną". Kanon mszalny rzymski rozpoczynają słowa: "Te igitur clementissime Pater..." ("Ciebie więc, Najmiłościwszy Ojcze..."); modlitwa zawiera prośbę o przyjęcie ofiary składanej Bogu Ojcu przez Chrystusa, działającego w osobie kapłana-celebransa w imieniu Kościoła. Te treści inspirowały program iluminacji k. m., którego tekst wyróżniano staranną i ozdobną formą graficzną. Z literą T, przeobrażoną w znak krzyża, łączono scenę Ukrzyżowania, która rozwinęła się z czasem w odrębną miniaturę przenoszoną na odwrocie karty przed k. m. Inicjał T przyjmował wtedy kompozycje figuralne o innych tematach związanych z Męką Chrystusa: Imago Pietatis, Modlitwa w Ogrojcu, Biczowanie, Opłakiwanie. Zob. mszał pełny.
zawierał modlitwy kapłańskie zwane kolektami (od łac. collecto - zbieranie), które kończą obrzędy wstępne mszy św. i powtarzają się w liturgii godzin; zbierają one i ukierunkowują intencje modlitewne. Zob. księgi liturgiczne.
formuła umieszczana na końcu książki rękopiśmiennej, a później - inkunabułu, zawierająca eksplicit, datację, imię pisarza, określenie jego funkcji i pochodzenia, informacje na temat okoliczności powstania księgi, np. imię zleceniodawcy. K. rozwinął się w późnym średniowieczu ze zwięzłej formuły eksplicitu. Wyróżniano go graficznie i barwnie. Zob. eksplicit
- księgi służące kultowi publicznemu Kościoła katolickiego. Dzielą się na: 1. k. l. liturgii eucharystycznej (mszalnej); 2. k. 1. liturgii godzin kanonicznych (officium divinum); 3. k. 1. obrzędów sprawowanych przez duchownych różnych stopni. Do ważniejszych k. 1. iluminowanych, których używano w Małopolsce w latach 1320-1540 należą: mszał pełny, ewangelistarz, lekcjonarz, kolektarz, graduał; brewiarz, psałterz, antyfonarz, pontyfikał.
(kac. Lectionarium, od łac. lectio - czytam) zawierał czytania mszalne lub liturgii godzin (lectiones) zaczerpnięte z Pisma św. Starego Testamentu, Ewangelii i Dziejów Apostolskich. Te ostatnie określano nazwą epistolarz (łac. epistolare). Zob.księgi liturgiczne.
(gr. leiturgia - służba publiczna) - tu: publiczna forma kultu religijnego, ogół zrytualizowanych, zbiorowych czynności sakralnych. Językiem 1. Kościoła katolickiego była - do II Soboru watykańskiego - łacina. L. eucharystyczną (mszalną) i 1. godzin kanonicznych sprawuje się w ramach czasowych roku liturgicznego. Zob. księgi liturgiczne.
Do górydo prywatnego nabożeństwa dzielą się na godzinki oraz zbiory modlitw, najczęściej nieliturgicznych, spisywanych w różnych układach. M. określano łacińskimi terminami liber lub libellum piecum, orationale. Obok łaciny używano w nich języka narodowego.
(łac. Missale plenarium) - najważniejsza księga liturgiczna Kościoła katolickiego, zawierająca teksty modlitw, czytań i śpiewów, które służą kapłanowi do odprawiania mszy św. w ciągu całego roku liturgicznego. Powstał w X-XI w. ze scalenia i przekomponowania w stałe formularze tekstów zebranych pierwotnie w odrębnych księgach: sakramentarzu, lekcjonarzu, ewangeliarzu, antyfonarzu mszalnym. Zawiera części stałe (ordinarium missae) i części zmienne (proprium missae). Te ostatnie były uporządkowane zgodnie z układem roku liturgicznego w dwa cykle - proprium de tempore oraz proprium de sanctis, dopełnione przez communale sanctorum i ewentualnie takie formularze mszy wotywnych. Iluminowane m. gotyckie i renesansowe wyposażano zazwyczaj w cykl inicjałów figuralnych rozpoczynających introity najważniejszych niedziel i świąt roku liturgicznego oraz miniatury kanonu. Zob. księgi liturgiczne, rok liturgiczny, kanon mszalny, introit.
(łac. pontificale) - księga służąca biskupowi do sprawowania obrzędów, a zwłaszcza sakramentów i sakramentaliów, zastrzeżonych tylko dla niego. Tekstom modlitw i formuł słownych towarzyszyły w p. opisy czynności liturgicznych (rubryka), z których czerpano zazwyczaj tematy do miniatur. P. wielkoczwartkowy ("Ordo in ferie quinta coene Domini") obejmuje obrzędy sprawowane przez biskupa w Wielki Czwartek przed świętami Wielkanocy. Zob. księgi liturgiczne, rubryka.
(łac. Psalterium, z gr. psalmos - pieśń) - jedna z najstarszych i podstawowych ksiąg liturgii chrześcijańskiej, zawiera teksty biblijnej Księgi Psalmów. Początkowo psalmy były ułożone w kolejności 1-150, następnie - zgodnie z potrzebami liturgii - w porządku tygodniowym, rozdzielone na poszczególne godziny kanoniczne i uzupełnione hymnami oraz kantykami biblijnymi, tzn. modlitwami w formie pieśni (Psalterium feriale). W tej postaci P. dopełniony zapisami muzycznymi stał się podstawową księgą do wspólnych modlitw i chóralnego śpiewu zakonników i duchowieństwa diecezjalnego (P. chórowy). Od XIII w. P. upowszechnił się jako modlitewnik ludzi świeckich. Stąd język łaciński był przekładany na języki narodowe, w tym polski. Wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje ilustracji P. - tzw. ilustrację dosłowną (ad litteram) poszczególnych wersetów oraz tzw. ilustrację historyczną; jej bohaterami są bądź król Dawid, legendarny autor psalmów, bądź Chrystus, do którego Kościół odnosi proroctwa mesjańskie zawarte w psalmach. Zob. księgi liturgiczne.
(kościelny) - rozpoczyna się w pierwszą niedzielę Adwentu i obejmuje dwa cykle: 1. cykl niedziel i świąt Pańskich zwany proprium de tempore lub temporale (od łac. tempus - czas i proprium - własne), z. cykl świętych, których uroczystości i wspomnienia dzielą się na własne (proprium de sanctis) i wspólne (commune sanctorum). Układ ten znajdował odzwierciedlenie w kompozycji tekstów, a tym samym i programów ikonograficznych iluminacji ksiąg liturgii mszalnej oraz oficjum godzin kanonicznych. Zob. księgi liturgiczne, kalendarz liturgiczny.
(łac. Ruber - czerwony, rubrica terra- czerwona glinka używana do wyrobu farby) - 1. W rękopisach średniowiecznych - zdanie, wyraz lub litera wykonana czerwoną farbą (rubrą) w odróżnieniu od tekstu zapisanego brunatnym lub czarnym atramentem. 2. W tekście liturgicznym - zapisane rubrą objaśnienia lub instrukcje dotyczące posługiwania się nim; odsyłacz do innej części tekstu; opis czynności liturgicznej, np. w pontyfikale. Zob. incipit, eksplicit, kolofon, pontyfikał.
Dział: historia książki }{ Książka w Irlandii }{ Bizancjum }{ Książka w Polsce
Stronę przygotowała Magdalena Bajer, studentka IV roku Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa
Kraków 2004. Statystyka