Strona powitalna >> Historia książki >> Bizancjum |
| Spis treści |
Nazwa pochodzi z języka greckiego Byzantion, łac. Byzantium. Była to kolonia grecka założona w VII w. p.n.e. w europejskiej części Bosforu. Nazwana pochodzi od legendarnego założyciela Byzasa, syna Posejdona, wnuka Zeusa i Io. Była przedmiotem sporu pomiędzy Atenami i Spartą, które dążyły do uzyskania panowania nad miastami zakładanymi przez Greków nad Morzem Marmara i Morzem Czarnym. W latach 340-339 p.n.e. podbite przez Filipa II Macedońskiego. Bizancjum szybko stało się ważnym punktem handlowym, miało również duże znaczenie militarne. W 278 r. p.n.e. zostało spalone przez Celtów. Od końca II w. p.n.e. walczyło po stronie Rzymu przeciwko królom Macedonii: Filipowi V, Perseuszowi oraz przeciw Antiochowi III Wielkiemu. Od roku 149 p.n.e. sprzymierzone z Rzymem. W 196 r. n.e. zostało spalone przez cesarza Septymiusza Sewera. Władanie rozległymi prowincjami nastręczało Rzymowi wiele problemów, powoli więc rozpoczął się proces podziału imperium rzymskiego na państwo zachodnie i wschodnie, gdzie Grecja była prowincją dominującą.
Cesarz Konstantyn Wielki w 324 r. nazwał je swoim imieniem - Konstantynopol i uczynił je stolicą wschodniego państwa rzymskiego. Zmiana lokalizacji dworu cesarskiego przyniosła wzrost wpływu wschodniej kultury na ośrodek władzy. Państwo bizantyjskie kształtowały trzy podstawowe czynniki: przewaga greckiej narodowości, rzymski ustrój państwowy i silny wpływ wspomnianej kultury Wschodu. Państwo bizantyjskie obejmowało ziemie zamieszkałe dawniej przez lud grecki na półwyspie Bałkańskim i w Azji Mniejszej oraz Syrię i Egipt. Historia później dokonywała korekt granic państwa. IV i V wieku n.e. to okres wciąż jeszcze rozwoju literatury i filozofii hellenistycznej. W Atenach działała akademia kształcąca w klasycznych naukach i literaturze. Jednocześnie religia chrześcijańska, uznana za religię i instytucję państwową, stawała się dominującym czynnikiem, który kształtował życie i umysłowość Bizantyjczyków. W pierwszym okresie rozwoju, trwającym do VII w., uczeni i pisarze np.: Orygenes, Grzegorz z Nazjanu, Bazyli Wielki, Jan Chryzostom, poświęcili się głównie zagadnieniom teologicznym opracowując dogmaty, przepisy liturgii kościelnej, budując system filozofii chrześcijańskiej. Prawodawstwo w kraju początkowo opierało się na kodeksie praw cesarza Justyniana. Chcąc ujednolicić prawa powołano komisję która opracowała nowy zbiór praw Corpus iuris cyvilis. Teodozjusz II w roku 425 założył w Konstantynopolu nowy uniwersytet z 31 katedrami m.in. filozofii, teologii prawa, gramatyki itd. tworząc nowy ośrodek naukowy obok istniejących już Aten.
Sytuację w państwie bizantyjskim targanym rewoltami ludu przeplatanymi z wojnami charakteryzowało powstawanie i rozwój monasterów. Klasztory te przeciwnie do tych z Europy zachodniej, miały charakter wybitnie pustelniczy, ascetyczny i kontemplacyjny. W IV wieku Bazyli Wielki utworzył regułę zakonną znanych na wschodzie bazylianów. Powodując z biegiem czasu wzrost znaczenia w życiu mnichów nauki i prac umysłowych. W klasztorach na półwyspie Synaj oraz w górach Athos powstało według współczesnych obliczeń około 13 tysięcy rękopisów. Poczesne miejsce w tej akcji zajmował klasztor Studion w Konstantynopolu. Teodor (759-826), tamtejszy opat, pisarz i poeta, twórca popularnych pieśni religijnych i świeckich stworzył ze swego klasztoru ośrodek pracy pisarskiej i umysłowej. Główną jego zasługą jest założenie tam scriptorium oraz zebranie i spisanie przepisów objaśniających szczegółowo jak owo miejsce pracy pisarskiej urządzić (przewidywano kary za np. błędy w przepisywaniu czy niestaranne pismo. Zob. traktat O Kaligrafie). Szkoła pisarska, stworzona w klasztorze Studion obowiązywała także w innych klasztorach bazyliańskich.
Obszar Bizancjum charaktryzował się występowaniem wszystkich form książki starożytnej. Znany był grecki zwój papirusu, II wiek przyniósł pergamin początkowo w formie zwoju, później w formie kodeksu natomiast IX wiek to owoc kontaktów z Arabami - papier. Sztuka bizantyjska, wyrażająca pewne idee symboliczno-chrześcijańskie, miała charakter monumentalny. Wnętrza kościołów i pałaców zdobiono mozaiką i polichromią w żywych, intensywnych barwach, z dużym udziałem złota i emalii. Obok tej formy sztuki istniała ikona jako obraz o charakterze kultowym, odtwarzjącym sceny biblijne i historyczne. Pięknie rozwijało się również miniaturowe malarstwo książkowe i ilustracja. Charakteryzowała się ona brakiem głębi perspektywicznej. Figury umieszczano na płaskim tle w kolorze niebieskim, purpurowym lub złotym frontalnie i symetrycznie, grupa postaci głównych przerastała wielokrotnie postaci na dalszym planie. Przykładem zachowanych doskonale ksiąg bizantyjskich jest Psałterz Chludowa z IX wieku z Moskwy, Kodeks Dioskuridesa w Wiedniu, Ewangeliarz z Rossano, Genesis Wiedeńska, obydwa z VI wieku oraz Codex Sinopensis (Ewangeliarz Synopski) przechowywany w Paryżu.
Złotnicze oprawy książkowe wywodzą się z Bizancjum, nazywane inaczej ołtarzowymi. Zdobione były nie przez introligatorów, lecz przez złotników dlatego, że były to księgi wystawiane na ołtarze z których korzystano publicznie podczas mszy. Święty Hieronim i Jan Chryzostom w IV wieku w swoich pismach potępiali nadmierny luksus ksiąg zdobionych złotem i drogimi kamieniami.
VII wiek w państwie bizantyjskim to okres, w którym rozwija się trwający ponad sto lat ruch skierowany przeciw czcicielom i czci składanej obrazom czyli tzw. obrazoburstwo lub z grecka ikonoklazm. Powstał on w pewnym odłamie chrześcijaństwa pozostającego pod wpływem islamu, zabraniającego odtwarznia plastycznego postaci ludzkiej jako przeciwwaga dla rozprzestrzeniającego się w Bizancjum nadmiernego kultu obrazów świętych. Cesarz Leon III wydał w roku 726 dekret przeciwko kultowi obrazów, chcąc zredukować rolę mnichów i Kościoła w swoim państwie. Rozpoczął się okres niszczenia klasztorów, obrazów, fresków i mozaik pozostających w kościołach. Ten czas zawieruchy nie ominął także książki, na stronach których znajdowały się bogato zdobione ilustracje. Mnisi uciekający do Italii zdołali wywieść niektóre zabytki starobiantyjskiego piśmiennictwa, reszta została zniszczona.
IX i X wiek w Bizacjum to okres powszechnej sekularyzacji życia i renesansu umysłowego. Bujnie rozwijała się sztuka świecka, służąca przepychowi dworu. Ponownie otwarty uniwersytet w Konstantynopolu odchodzi od nauk teologicznych zajmując się sprawami państwa, prawem i naukami przyrodniczymi. Patriarcha Konstantynopola w latach 858-886 Focjusz, uczony humanista i działacz społeczny nieuznający supremacji rzymskiej władzy kościelnej, doprowadził do zatargu z papieżem, zakończeniem którego było oderwanie się kościoła wschodniego od Rzymu - tzw. schizma kościelna. Konstantyn, Arethas i Focjusz zasłużyli się w historii Bizancjum zwróceniem uwagi uczonym na ginącą klasyczną literaturę grecką i zainicjowali akcje przepisywania dawnych dzieł lub notowania ich treści, która ocaliła ją od zagłady. Takie działanie niosło ze sobą ujemne skutki, którymi było odciąganie czytelników od studiowania oryginalnych dzieł.
Biblioteka Królewska w Konstantynopolu, uznana za najstarszą bibliotekę bizantyjską, założona została przez cesarza Konstantyna w IV wieku. Liczyła ona około 120 tys. woluminów, zarządzana przez specjalnie wyszkolony personel, wśród którego było siedmioro przepisywaczy: czterech do dzieł greckich, a trzech do łacińskich. W 475 roku zbiory zostały zniszczone na skutek pożaru, wkrótce została odrestaurowana. Przez następne osiemset lat książnicy tej nie omijały różne zawieruchy, najazd krzyżowców oraz zdobycie w 1453 roku Konstantynopola przez Turków, kiedy to jej zbiory uległy rozproszeniu.
Drugą biblioteką o dużym znaczeniu dla kultury Bizancjum była Biblioteka Patriarchatu Konstantynopolskiego. Jej założyciel patriarcha Tomasz I ulokował ją w pałacu. Posiadała ona źródła i materiały, z których korzystały odbywające się tam synody biskupów z całego świata. W skład zbiorów bibliotecznych wchodziły ortodoksyjne dzieła teologiczne i heretyckie w języku łacińskim oraz bogata literatura klasyczna. Jej osobliwością był pełny zbiór aktów synodów odbywających się w Konstantynopolu. Po skończeniu studiów przez czas jakiś funkcje jej kierownika pełnił Cyryl, późniejszy misjonarz słowiański. W roku 780 zbiory strawił pożar, a ponownie odbudowana przetrwała do XVI wieku. Oprócz wymienionych bibliotek każdy klasztor posiadał swój własny zbiór ksiąg. Najsłynniejsze zbiory posiadał klasztor Studion oraz klasztory na górze Athos, gdzie do dzisiaj znajduje się 11 tys. rękopisów. Pomniejsze zbiory ksiąg pozostawały w posiadaniu bogatych urzędników i uczonych.
Wzrost znaczenia Słowian, których podboje zaczęły zagrażać od północy Bizancjum, spowodował, wzrost zainteresowania tymi terenami. Rozpoczęła się walka o polityczne zwierzchnictwo nad Słowianami południowymi, między duchowieństwem niemieckim a bizantyjskim. Książę bułgarski Borys przyjął chrześcijaństwo z greckiego Bizancjum. Dalej na północ wysunięte księstwo morawskie, na terenie którego zaznaczył się wpływ opcji niemieckiej zwróciło się do cesarza bizantyjskiego Michała III o przysłanie nauczycieli do nauki zasad wiary w narodowym języku słowiańskim.
Misje rozpoczęło dwóch uczonych braci Greków: Konsantyn (zwany później
Cyrylem) i Metody, którzy znali z racji swych macedońskich korzeni język Słowian. Przed wyprawą opracowali oni alfabet słowiański, w którym przygotowali teksty Pisma świętego oraz teksty mszalne. Działalność ich ciągneła się od Moraw przez Czechy i Węgry. W roku 867 dotarli do Rzymu, gdzie papież Hadrian II dokonał zatwierdzenia ksiąg i liturgi słowańskiej oraz wyświęcił Metodego i nadał mu godność arcybiskupa. Konstantyn wstąpił do klasztoru przybierając imię klasztorne Cyryl, zmarł w roku 869.
Metody powrócił na Morawy i pomimo trudnych warunków prowadził swoją misję.
Wzrost znaczenia duchowieństwa niemieckiego spowodował, iż po śmierci misjonarza jego
uczniowie zostali wygnani i schronili się w Bułgarii.
Pierwszy alfabet stworzony przez Cyryla zwany od wyrazu głagoł - słowo, głagolicą wywodził się z opartego na piśmie greckim bizantyjskiego systemu graficznego, z wieloma zapożyczeniami z alfabetów semickich. Była ona doskonale dostosowana do dźwięków mowy słowiańskiej.
Drugi alfabet słowiański nazwany od imienia Cyryla - cyrylicą, stworzony został przez uczniów obu misjonarzy. Za podstawę służyła zmieniona grecka majuskuła, z której utworzono 24 litery, 14 znaków wzięto z pisma łacińskiego oraz hebrajskiego. Najstarsze datowane teksty cyrylickie pochodzą z roku 943: jest to napis znaleziony w rumuńskiej Dobrudży. Rękopisy słowiańskie Cyryla i Metodego, stworzone zostały w języku jakim posługiwano się w okolicach Salonik, tzw. dialekcie bułgarskim. Do naszych czasów dotrwały tylko ich odpisy z X i XI wieku. Najważniejsze zabytki staro-cerkiewno-słowiańskie to głagolickie Kodeksy: zografski, mariański, Assemaniego, Psałterz synajski, fragment Mszału kijowskiego. Zabytki cyrylickie to Księga Sawy, Kodeks Suprawski, psałterz bułgarski Apostoł diaka Nikolica oraz serbska Tetra Ewangelia.
Daleko na Zachód sięgały wpływy bizantyjskie. Początek datuje się na czasy cesarza Justyniana w VI wieku, który interesował się południową Italią. W okresie obrazoburstwa wielu mnichów masowo uciekało na zachód ratując bezcenne księgi. Ożywione kontakty dyplomatyczne przypadają również na czasy Karola Wielkiego, a później Ottonów. Również sztuka bizantyjska zaznaczyła swoją obecność w Europie.
Tekst opracował Sebastian Pluta. Projekt strony Stanisław Skórka
Wirtualna Historia Książki i Bibliotek. Kraków 1997-2007
Statystyka