Państwo, kultura i piśmiennictwo arabskie

Arabowie byli narodem rozbitym na wiele plemion o charakterze koczowniczym. Zamieszkując Półwysep Arabski, stali się twórcami wielkiego państwa sięgającego od centralnej Azji, poprzez Indie, Azję Mniejszą i północną Afrykę do Hiszpanii. Mekka stanowiąca ożywiony punkt handlowy oraz posiadająca na swym terenie świątynie Kaaby, stała się miejscem gdzie Mahomet objawił swoje proroctwo tworząc nową religię. Po ucieczce w 622 r. n.e. przed prześladowaniami do Medyny, stworzył tam zalążek nowego państwa które jego następcy doprowadzili do rozkwitu.

Kalif Omar i jego spadkobiercy do roku 711 n.e. poszerzyli państwo to do rozmiarów wspominanych wyżej. Arabowie na podbitych terenach pozostawiali dawną administrację, pozostawiając sobie rolę nadrzędną. Stolicą początkowo został Damaszek, potem Bagdad. Dogodny klimat i przebiegająca przez państwo arabskie gęsta sieć szlaków handlowych w połączeniu z rozsądną polityką zagraniczną doprowadziły do wzrostu poziomu życia mieszkańców stając się podstawą do rozwoju nauki.

Najważniejszym zabytkiem piśmiennictwa arabskiego jest święta księga Al-Koran, która zawiera nauki Mahometa. W związku z powstawaniem wielu jej redakcji w roku 653 ustalono poprawny tekst a pozostałe spalono. Z czasem, gdy Koran stracił możliwość rozstrzygania wszystkich problemów powstała druga księga zawierająca materiał z życia Proroka i pokazująca jak on sam pokonywał przeciwności. Tak powstała Sunna, jako dopełniające źródło dogmatów. Interpretacje i komentarze Koranu doprowadziły do rozwoju studiów językoznawczych stanowiąc podstawę gramatycznej szkoły klasycznego języka arabskiego. Rozpoczęto również utrwalanie na piśmie tradycyjnej twórczości poetyckiej np. zbiorów poezji beduińskiej oraz liryki opisowej (Baśnie tysiąca i jednej nocy).

Na dworze Omajjadów w Damaszku rozwinęły się inne gatunki literackie - zjadliwa satyra i panegiryk. Poeci mając duży wpływ na społeczeństwo często stawali się przedmiotem adoracji ze strony polityków oraz sekt religijnych. Najwybitniejszym z nich był Abu-Nowas, Pers z pochodzenia, łączący w swych dziełach barwność języka z nieporównywalnym dowcipem.

Zewnętrzna forma książki. Oprawy wschodnie i typowe motywy ornamentu wschodniego.

Zewnętrzna forma arabskiej książki to wyraz osiągnięć sztuki i rzemiosła artystycznego wschodu. Pisana już na papierze pismem arabskim nie pozbawiona elementów dekoracyjnych, zachwycała wspaniałą szatą opraw.

Na wschodzie blok książki zszywano bez więzów, poszczególne składki łączyła nić przechodząca z jednej składki do drugiej. Do usztywniania opraw nie używano desek, tylko tektury lub sklejek z arkuszy papieru. Blok książki przytwierdzano do okładzin w ten sposób, że oklejano grzbiet bloku tkaniną lub skórą i wklejano blok książki w wewnętrzną stronę okładzin za pomocą mocnego kleju. Kapitałka wysoka, widoczna ponad oprawą, połączona była z nawierzchnim materiałem. Do pokrywania oprawy służyły barwione skóry lub jedwab. Dolna okładzina zachodziła w kształcie klapy do połowy górnej. Takie oprawy to oprawy kopertowe.

Wschodnie ornamentyki opraw wzorowane na kobiercach perskich posiadały wyodrębnioną na brzegach zwierciadła oprawy ramę, na środku której umieszczano ornament w kształcie owalnego medalionu lub koła harmonizujący w kolorze i rysunku z narożnikami, umieszczonymi wewnątrz ramy. Kompozycja dopuszczała różne warianty.
Religia islamska zabraniając wszelkiej personifikacji spowodowała, że w krajach arabskich nie rozwinęło się malarstwo figuralne (jedynie wpływy perskiej sztuki wprowadziły stylizowany motyw zwierzęcia, ptaka i postaci ludzkiej). Płaska, abstrakcyjna ornamentyka rysunkowa stała się wizytówką zdobniczą książki wschodniej. Stylizowane wzory roślinne, gałązki, kwiaty, owoce zatraciły wszelki związek z rzeczywistością przechodząc w fantazyjną grę linii, miękko się wijących i splatających w tak zwane arabeski.

W Hiszpanii pod wpływem sztuki mauretańskiej wytworzył się motyw podwójnej linii układającej się w geometryczne wzory i plecionki tzw. maureski.

W technice opraw wschodnich czasami stosowano tłoczenia dwustronne, wykonywane na matrycach ze skóry wielbłądziej. Na nich to wycinano wzór zdobienia przykładano skórę oprawy i przyciskano tłokiem posiadającym identyczny rysunek tylko wypukły. Otrzymywano więc wyrazisty i głęboki zarys ornamentu. Wklęsłe linie wypełniano złotem bądź kolorowymi farbami. Jest to charakterystyczny sposób zdobienia wyróżniający maureski.

Więcej o oprawach na stronie Oprawy orientalne

Biblioteki ich wpływ na odrodzenie hellenizmu.

Grecka kultura miała znaczący wpływ na społeczności znajdujące się poza wpływem Kościoła. W państwie arabskim doszło do ciekawego mariażu dziedzictwa naukowego starożytnej Grecji z nowymi zdobyczami. Dużą rolę przywiązywano tam do bibliotek jako miejsc zgłębiania wiedzy. Powstawały one zarówno przy zakładach naukowych, meczetach jak i dworach książęcych. Znaczącą rolę odegrały także zbiory prywatne. Sztuka pisarska cieszyła się dużym uznaniem, a kaligrafia nabrała charakteru dekoracyjnego.

W początkowej fazie tworzenia państwowości arabskiej dużą rolę w rozwoju nauki odegrała bagdadzka biblioteka kalifa Harun al-Raszyda i jego syna al-Mamuna, w której na język arabski przekładano rękopisy grecki oraz w późniejszej fazie także perskie oraz syryjskie tłumaczenia z greckiego.

Dalszy rozwój cywilizacyjny państwa Arabów wiązał się ze zbiorami odnalezionymi w północnej Afryce i w Hiszpanii. Szczególną rolę odegrała biblioteka dynastii Fatymidów w Kairze, licząca ponad sto tysięcy tomów. Podczas najazdu Turków w 1068 roku została prawie całkowicie zniszczona. Zlikwidowano ją w XII wieku, część zbiorów przechowała się jednak do dnia dzisiejszego na terenie dzisiejszego Jemenu. W jej skład wchodziły rękopisy Koranu i innej literatury religijnej, ale także dzieła matematyczne, astronomiczne, filozoficzne, prawne oraz językoznawcze.
W pracach nad zachowaniem dziedzictwa starożytnej kultury nie sposób pominąć roli uczonych żydowskich.

Drugą znaczącą książnicą tamtego okresu była biblioteka Omajadów założona w hiszpańskim mieście Kordoba. Zbiory jej wzbogacano dzięki inicjowanym przez władcę al-Hakama masowym zakupom dokonywanym na terenie całego imperium islamskiego. Dwór jego słynął z utrzymywania licznych pisarzy, korektorów i introligatorów. Biblioteka Omajadów ucierpiała w późniejszym czasie na skutek pożarów i grabieży, a wraz z upadkiem dynastii w 1031 r. przestała istnieć. Okres największego rozkwitu tego przybytku wiedzy to, dokonywane na dużą skalę przekłady literatury greckiej na arabski. Tę olbrzymią wiedzę uratowano dla kultury chrześcijańskiej dzięki przekładom na łacinę dokonywanym z ksiąg arabskich. Umożliwiło to średniowiecznym uczonym poznanie Arystotelesa, Hipokratesa, Galena oraz innych znakomitości ówczesnego czasu.

Więcej o bibliotekach arabskich na stronie Biblioteki muzułmańskie

Papier - nowy materiał pisarski

Niebagatelny wpływ na rozwój pisarstwa arabskiego miał szeroki dostęp do taniego, łatwiejszego w obróbce i pisaniu materiału jakim był papier. Dotarł on do krajów arabskich dzięki jeńcom chińskim, którzy w Samarkandzie zaczęli wytwarzać papier ze szmat lnianych i konopnych. Bardzo szybko wynalazek ten rozprzestrzenił się na całe imperium.
Do produkcji papieru używano starych sznurów, a przede wszystkim szmat lnianych, dlatego papier ten nazywamy szmacianym. Surowiec naprzód rozdrabniano, rozpuszczano w wodzie wapiennej, a potem przesuszano na słońcu i przepłukiwano w czystej wodzie. Potem rozlewano go na siatkę rozciągniętą na ramie oraz powlekano mąką i pszennym krochmalem. Dla uzyskania powierzchni nadającej się do pisania nasycano arkusze klejem z mąki pszennej lub wywarem ryżowym, a w końcu polerowano kamieniem. Około roku 1100 technika produkcji papieru dotarła do Europy, na półwysep Iberyjski.

Najstarszy młyn papierniczy znajdował się w miejscowości Xativa w pobliżu Walencji, a jednym z pierwszych miast produkujących papier była literacka stolica Hiszpanii - Toledo.

Więcej o historii papieru znajdziesz na stronie: Papier